امريكا و روسيه براي آغاز گفت‌وگوها در ژانويه 2022 توافق كردند
ترديدهاي بي‌پايان درباره يك تصميم
هدف روسيه از مذاكرات با غرب بر سر مساله اوكراين چيست؟
محمدحسين لطف‌الهي
يك مقام شوراي امنيت ملي امريكا روز سه‌شنبه اعلام كرد گفت‌وگوها با روسيه پيرامون مساله اوكراين و طيف گسترده‌اي از مسائل ديگر از دهم ژانويه آغاز مي‌شود. مقام‌هاي امريكايي اميدوارند اين گفت‌وگوها زمينه را براي گذار از قرار داشتن در آستانه درگيري نظامي فراهم كند و شانس دوباره‌اي براي استفاده از ديپلماسي به منظور يافتن راه‌حلي سياسي براي مساله اوكراين باشد. در مقابل مقام‌هاي روسيه اظهار اميدواري مي‌كنند كه در پايان اين مذاكرات، غرب پذيرش تضمين‌هاي امنيتي مدنظر مسكو را ارايه كند.
خبر شروع مذاكرات ميان واشنگتن و مسكو تنها ساعاتي پس از آن اعلام شد كه دولت روسيه اعلام كرد 10 هزار نفر از نيروهاي ويژه ارتش اين كشور كه تمرينات‌شان پايان يافته به پايگاه‌هاي خود بازمي‌گردند. هنوز مشخص نيست كه مذاكرات پشت پرده با كاخ كرملين منجر به اتخاذ اين تصميم شده و روسيه قرار است تا پيش از شروع گفت‌وگوها برخي از نيروهاي خود را از نزديكي مرز با اوكراين خارج كند يا اين تصميم بخشي از ملاحظات داخلي روس‌ها بوده و ارتباطي با گفت‌وگوها با ايالات متحده ندارد.
جيك ساليوان مشاور امنيت ملي رييس‌جمهور امريكا هفته گذشته درباره گفت‌وگوهاي احتمالي ميان ايالات متحده و روسيه گفته بود: «ما از اين منظر به موضوع گسترده‌تر ديپلماسي با روسيه مي‌نگريم كه پيشرفت معناداري در ميز مذاكره حاصل شود و البته بايد در چارچوب تنش‌زدايي باشد و نه ايجاد تنش. خيلي دشوار خواهد بود كه ببينيم توافقاتي صورت مي‌گيرد، اما در عين حال شاهد تداوم چرخه تنش‌زايي باشيم.»
كارشناسان معتقدند اين گفت‌وگوها در شرايطي آغاز خواهد شد كه روسيه دست برتر را نسبت به امريكا و متحدان غربي اين كشور دارد. نيويورك‌تايمز در اين خصوص مي‌نويسد: «تهديد تهاجم احتمالي به اوكراين اهرمي حياتي براي مسكو است و مقامات روسي مي‌گويند كه مذاكرات 10 ژانويه بايد روي توافق‌هاي پيشنهادي آنها متمركز باشد كه از ناتو مي‌خواهد هيچگاه پيشنهاد پيوستن به اين ائتلاف نظامي را به اوكراين ندهد و همچنين از استقرار نيروهاي خود در جمهوري‌هاي استقلال‌يافته از شوروي سابق خودداري كند.»
در بيانيه‌اي كه يكي از سخنگويان شوراي امنيت ملي امريكا روز سه‌شنبه منتشر كرد، مشخص نشده كه محل برگزاري گفت‌وگوها كدام شهر خواهد بود و مذاكرات در چه سطحي انجام خواهد شد. ناظران احتمال مي‌دهند مانند گفت‌وگوهاي ثبات استراتژيك اين مذاكرات نيز در شهر ژنو انجام شود. در گفت‌وگوهاي ثبات استراتژيك رياست هيات امريكايي را وندي شرمن، معاون وزير خارجه امريكا و رياست هيات روسيه را سرگئي ريابكوف همتاي روسي او بر عهده داشتند.
سخنگوي شوراي امنيت ملي امريكا تاكيد كرد: «رويكرد جو بايدن رييس‌جمهوري امريكا در مورد اوكراين روشن و ثابت بوده و اين رويكرد، ايجاد اتحاد براي بازدارندگي و ديپلماسي است. در صورت اقدام روسيه عليه اوكراين، ما به عنوان يك ائتلاف در مورد عواقب اين اقدام احتمالي روسيه متحد هستيم.» در معادله امريكايي‌ها آنها در زمينه «بازدارندگي» اقداماتي نظير مسلح كردن اوكراين به تجهيزات پيشرفته جديد نظير موشك‌هاي ضد تانك FGM-148، متحد ساختن اروپايي‌ها براي آماده‌سازي يك بسته تحريمي عليه روسيه در صورت تهاجم اين كشور به اوكراين و تهديد به اعزام نيرو به كشورهاي عضو گروه B9 انجام داده‌اند.» در زمينه «ديپلماسي» اما آنها مي‌گويند «براي مشاركت در ديپلماسي اصولي با روسيه متحد هستيم.» به گفته مقام‌هاي امريكايي «وقتي زمان مذاكره فرا برسد، روسيه مي‌تواند نگراني‌هاي امنيتي خود را روي ميز بگذارد تا درباره آنها گفت‌وگو شود و ايالات متحده و متحدان اروپايي‌اش نيز متقابلا نگراني‌هاي خود را روي ميز خواهند گذاشت.»
به گفته سخنگوي شوراي امنيت ملي امريكا، در روز ۱۲ ژانويه نيز نمايندگان روسيه و ناتو و در روز ۱۳ ژانويه مذاكرات روسيه و سازمان امنيت و همكاري اروپا كه شامل امريكا و متحدان اروپايي اين كشور است، آغاز خواهد شد. دولت روسيه مذاكرات با ناتو را «بسيار مهم» توصيف كرده و بر حضور فرماندهان نظامي در اين گفت‌وگوها تاكيد كرده است. انتظار مي‌رود كه محور اصلي مذاكرات مسكو و ناتو تجمع وسيع نيروهاي روسيه در نزديكي مرزهاي اوكراين باشد كه از نگاه غرب يك تهديد جدي و زمينه‌ساز احتمال اشغال نظامي اوكراين در اوايل سال ۲۰۲۲ تلقي مي‌شود. اگر آن‌طوركه دبير كل ناتو پيشنهاد داده مذاكرات ماه ژانويه در چارچوب شوراي ناتو- روسيه انجام شود برگزاري اولين جلسه اين شورا طي دو سال و نيم گذشته خواهد بود. مقام‌هاي امريكايي در روزهاي اخير گفته‌اند برخي از پيشنهادات روسيه براي توافق امنيتي در شرق اروپا ناممكن يا غيرعملي هستند و هر گونه مذاكره‌اي در مورد اوكراين فقط با حضور نمايندگان دولت اين كشور انجام خواهد شد.
سرگئي ريابكوف، معاون وزير خارجه روسيه نيز در گفت‌وگو با خبرگزاري تاس تاريخ شروع اين مذاكرات را تاييد كرد. او گفت اولين دور گفت‌وگوها در ژنو برگزار خواهد شد و اظهار اميدواري كرد كه در اين مذاكرات پيشنهاد مسكو در مورد «توافق امنيتي» در شرق اروپا كه در هفته‌هاي گذشته به دولت امريكا ارايه شده مورد بحث قرار بگيرد. پيشنهاد روسيه شامل متوقف كردن گسترش ناتو در اروپاي شرقي و پايان دادن به همكاري نظامي غرب با كشورهاي اين منطقه از جمله اوكراين و گرجستان است. مسكو معتقد است كه يك منطقه حائل بايد بين ناتو و روسيه ايجاد شود و قدرت نظامي كشورهايي كه در اين منطقه قرار دارند، بايد محدود شود.
واشنگتن‌پست نوشته ديپلمات‌هاي امريكايي در تلاش براي درك اين موضوع هستند كه آيا ابتكار ديپلماتيك براي آغاز گفت‌وگوهاي مسكو و واشنگتن در دهم ژانويه 2022 گامي براي كاستن از تنش‌ها و پايان دادن به خطر حمله نظامي به اوكراين است يا اقدامي است كه روس‌ها انجام مي‌دهند تا در آينده بتوانند با استفاده از آن تهاجم نظامي احتمالي به اوكراين را توجيه كنند. منابع اطلاعاتي امريكا باور دارند كه ولاديمير پوتين، رييس‌جمهور روسيه هنوز درباره حمله نظامي به اوكراين تصميم نهايي را اتخاذ نكرده اما آنها نگرانند كه پوتين تمايل نداشته باشد چهره قدرتمندي را كه با استقرار نيروها از خود ساخته با عقب‌نشيني و بازگرداندن نيروها به پايگاه‌هاي اصلي‌شان خراب كند.
شوراي سردبيري روزنامه فايننشال‌تايمز نيز به همين ترديد در نيت اصلي روسيه از اين مذاكرات اشاره مي‌كند. در يادداشتي كه روز چهارشنبه از سوي شوراي سردبيري اين روزنامه منتشر شده، آمده است: «مسكو به خوبي مي‌داند كه واشنگتن و ناتو خواسته‌هاي روسيه را كه در پيش‌نويس‌هاي منتشرشده از سوي وزارت خارجه اين كشور از آنها رونمايي شد، نمي‌پذيرند. بنابراين آيا اين پيش‌نويس‌ها صرفا يك موضع حداكثري براي شروع مذاكرات هستند يا برگ انجيري كه پوتين مي‌خواهد از آن براي [مشروع جلوه دادن] حمله نظامي كه به هرحال انجام خواهد شد استفاده كند؟ شايد رييس‌جمهور روسيه در نظر دارد كه با استفاده از تشديد گام به گام تنش نظامي، كشورهاي غربي را مجبور به تسليم كند.» به نوشته شوراي سردبيري روزنامه فايننشال‌تايمز، روسيه ممكن است غرب را در يك شرايط ضعف ببيند. از يك سو استقرار يك دولت تازه‌كار در آلمان، نزديك بودن انتخابات رياست‌جمهوري فرانسه و نياز اروپا به گاز صادراتي مسكو و از سوي ديگر ايالات متحده كه در ميانه بحران كرونا سياست خود را در قبال مساله اوكراين عملا بي‌نتيجه مي‌يابد.» فايننشال‌تايمز ادعا كرده «نشانه‌هاي خطرناكي وجود دارد كه ثابت مي‌كند روسيه به دنبال يك بهانه براي آغاز حمله نظامي عليه اوكراين است يا اينكه مانند آنچه در سال 2008 با گرجستان كرد، رهبران اوكراين را نيز به دام بيندازد و وادار به اقداماتي كند.» پوتين اخيرا ادعا كرده كه اوكراين به دنبال اقدام نظامي عليه جدايي‌طلبان شرق اين كشور است.»
تحليلگران گمانه‌زني‌هاي زيادي درباره اهداف اصلي ولاديمير پوتين از استقرار ده‌ها هزارنفر از نيروهاي نظامي روسيه در نزديك خاك اوكراين مطرح مي‌كنند اما در واقعيت به نظر مي‌رسد مسكو مي‌خواهد با بي‌ثبات كردن شرايط اوكراين زمينه را براي سقوط دولت ولاديمير زلنسكي و روي كار آمدن دولتي مخالف غرب در اوكراين فراهم كند كه اين دولت جديد دوستي با مسكو را به اتحاد با غرب ترجيح دهد.
ولاديمير پوتين روز يكشنبه در مصاحبه‌اي روشن ساخت كه تصميم ندارد گزينه نظامي را به كلي كنار بگذارد. او همچنين تهديد به اعمال تحريم‌هايي فراتر از آنچه تا امروز عليه روسيه اعمال شده را تهديدي پوچ دانست كه امكان عملي شدن ندارد.
روسيه يك عامل برتري ديگر نيز در اين زمينه در اختيار دارد. تنها گزينه آنها براي ضربه زدن به اوكراين و بي‌ثبات كردن اين كشور گزينه نظامي نيست و روس‌ها مي‌توانند با ابزارهايي نظير حمله سايبري استفاده كنند. آنها پيش‌تر در سال‌هاي 2015، 2016 و 2017 نيز بارها از اين ابزار استفاده كرده بودند. در حمله موسوم به نات پتيا در سال 2017 كه كارشناسان آن را يكي از هزينه‌ساز‌ترين حملات سايبري دهه اخير مي‌دانند، بسياري از بانك‌ها، فروشگاه‌ها و مراكز رسانه‌اي اوكراين امكان فعاليت خود را از دست دادند.