كمبود كيت تشخيص اُميكرون

گروه  اجتماعي

طبق آخرين گزارش وزارت بهداشت تا چهارشنبه شب 8 دي‌ماه، تعداد مبتلايان اميكرون در كشور به 43 نفر افزايش يافت در‌حالي‌كه طبق اين گزارش، شهر تهران با 17 مبتلا، همچنان در صدر جدول آمار است و استان‌هاي خراسان رضوي (مشهد) با 5 مورد، هرمزگان با 5 مورد، مازندران (بابل) با يك مورد، اصفهان با 2 مورد، اروميه با يك مورد، البرز (كرج) با يك مورد، فارس (شيراز) با دو مورد، مركزي (اراك) با يك مورد، بوشهر با دو مورد، قم با دو مورد و يزد با 3 مبتلاي اميكرون در رديف‌هاي بعد ايستاده‌اند. به نظر مي‌رسد اتباع بيگانه‌اي كه با وجود انسداد مرزهاي زميني و دريايي، به صورت غيرمجاز وارد كشور شده‌اند و همچنين مسافراني كه طي هفته‌هاي اخير، از تركيه و امارات؛ كانون‌هاي بيماري در مجاورت ايران، به كشور بازگشته‌اند، عامل اصلي انتشار بيماري هستند هرچند متخصصان ويروس‌شناسي بارها تاكيد كرده‌اند كه ويروس، مرز نمي‌شناسد و شيوع سويه اميكرون در كشور، گريزناپذير است.  در‌حالي‌كه طبق اعلام رييس انستيتو پاستور، تعداد مبتلايان اميكرون در كشور، به دليل احتمال ابتلاي اعضاي خانواده و افرادي كه با مبتلايان در ارتباط بوده‌اند، حتما بسيار بيشتر از تعداد شناسايي‌شده است، چراكه هر يك مبتلا، مي‌تواند در كمتر از 72 ساعت تا 40 نفر را آلوده كند، حرف‌هاي برخي متخصصان درباره انتشار اين سويه جديد و نحوه مراقبت‌هاي تشخيصي و درماني، نگراني‌هايي را رقم زده و البته ويروس‌شناسان و متخصصان علوم آزمايشگاهي هم واكنش‌هايي در قبال اين حرف‌ها داشته‌اند. هفته گذشته، حميد سوري؛ يكي از اعضاي كميته علمي كشوري كوويد 19، در گفت‌وگو با شبكه خبر اعلام كرد: «اميكرون، از تست PCR فرار مي‌كند و تست‌هاي PCR براي تشخيص اين سويه، پاسخ منفي مي‌دهد و به همين دليل، نه تنها بايد فرض كرد كه اين سويه اكنون در كل كشور وجود دارد، بايد به بيماران دچار سرماخوردگي مشكوك شد و صرفا، بروز علايمي مشابه سرماخوردگي و از جمله سرفه، عطسه، بدن‌درد، تب و... مي‌تواند احتمال ابتلا به اميكرون را پررنگ كرده و ارجاع به انجام تست‌هاي تشخيصي پيشرفته را اجباري كند.»
اظهارنظر حميد سوري، ابتدا در جامعه عمومي نگراني‌هايي را دامن زد، چراكه هم‌اكنون، الزام ادارات دولتي، بسياري از مراكز ارايه‌دهنده خدمات (در صورتي كه واكسينه نشده باشند) مدارس و دانشگاه‌ها و حتي مسافراني كه از معابر قانوني وارد كشور مي‌شوند، ارايه تست PCR منفي از بابت آلودگي به كوويد 19 است و بنابراين، اعلام بي‌فايده بودن تست PCR در صورت ابتلاي فرد به سويه اميكرون و نتيجه منفي كاذب تست PCR، به معناي وقوع يك بحران در كل كشور خواهد بود. به نظر مي‌رسد اظهارات اين متخصص حوزه درمان، نيازمند توضيحات تكميلي بود به اين معنا كه بايد گفته مي‌شد تست PCR ممكن است ابتلاي به يك سويه خاص را مشخص نكند و واريانت فرد مبتلا بايد پس از تاييد آلودگي او توسط تست PCR با تست‌هاي توالي‌يابي و پيشرفته مشخص شود كه البته جاي اين توضيحات در صحبت‌هاي اين متخصص حوزه درمان، خالي بود و به همين سبب، تلقي جمعي اين شد كه تست‌هاي PCR به كل مي‌تواند در مواردي، پاسخ منفي كاذب داشته باشد. اين نگراني‌ها با صحبت‌هاي روز پنجشنبه بهزاد عين‌اللهي؛ يكي ديگر از اعضاي كميته علمي كرونا هم تشديد شد، چرا كه اين متخصص حوزه درمان هم در يكي از برنامه‌هاي «شبكه خبر» همين جمله را تكرار كرد و گفت: «هر فرد اگر علايم سرماخوردگي داشت و تست PCR او منفي شد، خود را قرنطينه كند و به اجتماعات نرود و نزديك سالخوردگان نشود.»
تكرار اين اعلام نگران‌كننده درحالي بود كه مهمان ديگر همين برنامه تلويزيوني؛ عليجان تبرايي كه رياست انجمن ويروس‌شناسي ايران را برعهده دارد، با اصلاح اين تلقي اشتباه كه حالا در جامعه باعث ترديد نسبت به دقت تست‌هاي PCR شده تاكيد كرد: «اميكرون، پي‌سي‌آرگريز نيست و كيت‌ها و روش‌هاي تشخيص ابتلا به كرونا در كشور قابليت شناسايي اميكرون را دارند.»
به دنبال اين اعلام، بهزاد خوانساري‌نژاد؛ دانشيار ويروس‌شناسي و مسوول آزمايشگاه تخصصي ويروس‌شناسي در شهر اراك هم در گفت‌وگو با «اعتماد» در توضيح نحوه عملكرد كيت‌هاي تشخيصي PCR كه طي دو سال گذشته، ابزار اصلي براي شناسايي و تاييد قطعي ابتلاي مردم به كوويد 19 بوده، گفت: «تست PCR از طريق تشخيص ماده ژنتيكي يك ميكروب، وجود ميكروب در بدن فرد را شناسايي مي‌كند و بين تمام تست‌هاي آزمايشگاهي، يكي از حساس‌ترين تست‌هاست كه حتي تعداد بسيار كم يك ميكروب را هم تشخيص مي‌دهد. از آنجا كه با تست PCR امكان بررسي دقيق و سريع تعداد فراوان نمونه‌ها ميسر است، طي دو سال گذشته، در كشور ما هم اين تست براي شناسايي مبتلايان؛ صرف‌نظر از واريانت ويروس در بدن فرد، استفاده شد. در واقع، كافي است كه يك فرد از نظر ابتلا به كوويد 19 شناسايي و تاييد شود و نوع واريانت ويروس و اينكه آيا ابتلا از نوع ووهان چيني يا آلفاي انگليسي يا بتاي آفريقايي تا دلتا و اميكرون بوده، چندان فرقي نمي‌كند چون اغلب تغييرات واريانت‌ها، در ژن S (ژن پروتييني شاخك) اتفاق مي‌افتد درحالي كه تست PCR، ژن N و ژن آنزيم پليمر از ويروس را هم شناسايي مي‌كند كه توالي ماده ژنتيكي اين دو ژن، بر خلاف ژن S ثابت است و بر اثر جهش، دچار تغييرات زيادي نخواهند شد. به همين دليل هم، قابليت تشخيصي تست‌ها را براساس ژن‌هاي ثابت طراحي مي‌كنند. پس تست PCR توانايي تشخيص دو ژن ديگر علاوه بر ژن S را هم دارد و سواي تغييرات واريانت‌هاي سويه‌ها، مي‌تواند وجود ويروس را تشخيص دهد. به دليل نگراني از بابت تغييرات قابل تشخيص واريانت‌ها، آزمايشگاه مرجع كشوري كرونا، پس از صدور يك فراخوان، حدود 10 كيت از انواع كيت‌هاي وارداتي و داخلي موجود در كشور را بابت قدرت تشخيص سويه اميكرون بررسي كرد و نتيجه اين بود كه تمام كيت‌ها، قادر به شناسايي تمام واريانت‌ها و از جمله اميكرون بودند.» خوانساري‌نژاد در پاسخ به سوال «اعتماد» درباره علت اظهارنظر برخي متخصصان حوزه درمان درباره قابليت تشخيصي تست‌هاي PCR گفت: «بسياري از متخصصان باليني توقع نتايج يكسان از آزمايشگاه دارند به اين معنا كه اگر تشخيص پزشك، احتمال ابتلاي سويه اميكرون باشد، تست PCR كه به دليل كيفيت تشخيص، استاندارد طلايي سازمان بهداشت جهاني را دارد هم، اين تشخيص باليني را تاييد كند و در غير اين‌صورت، تشخيص آزمايشگاه را اشتباه تلقي مي‌كنند. ما در آزمايشگاه‌هاي سطح كشور شاهديم كه امروز و در دهه اول دي‌ماه، در اكثر استان‌ها حدود 35 الي 40درصد نمونه‌هاي مراجعات با علايم كرونا يا سرماخوردگي، مربوط به آنفلوآنزا از نوع A و حدود 35درصد، مربوط به ويروس OC43 و ويروس HKU1 است كه ويروس‌هاي سرماخوردگي با قدمت صد يا هزاران ساله در جوامع انساني به شمار مي‌آيند. بنابراين، حدود 70درصد نمونه‌هاي روزانه، مربوط به آنفلوآنزا و دو ويروس سرماخوردگي است و نبايد نتيجه منفي تست PCR را به حساب آلودگي فرد به سويه اميكرون و خطاي تست گذاشت چون در حال حاضر و با وجود آنكه فصل شيوع آنفلوآنزا در كشور ماست، بسياري از آزمايشگاه‌هاي كشور، آلودگي به آنفلوآنزا را بررسي نمي‌كنند در حالي كه 8 دي‌ماه، حدود 40درصد از نمونه‌هاي مراجعه‌كننده به آزمايشگاه تخصصي ويروس‌شناسي شهر اراك، آنفلوآنزاي نوع A بود.» با توضيحات اين متخصص ويروس‌شناسي، مي‌توان گفت كه تست‌هاي PCR در كشور، امكان تشخيص آلودگي فرد به ويروس كوويد 19 را دارد اما، براي تشخيص تخصصي‌تر و اينكه حالا اين مبتلاي كوويد19، به كدام سويه از جهش‌هاي ويروس مبتلاست، بايد تست‌هاي پيشرفته‌تري انجام شود. 
خوانساري‌نژاد هم تاييد مي‌كند كه تمام تست‌هاي PCR موجود در بازار، قابليت تشخيص اوليه را دارد اما در توضيح نحوه تشخيص ابتلا از نوع دلتا يا اميكرون مي‌گويد: «بعضي آزمايشگاه‌هاي تخصصي ويروس‌شناسي، تست‌هاي غربالگري اوليه دراختيار دارند كه نمونه‌هاي مثبت كوويد 19 را با غربالگري به روش مولكولي ژنتيكي مي‌سنجند تا واريانت ابتلا هم مشخص شود و سپس، نمونه‌ها براي تاييد نهايي با روش توالي‌يابي، به آزمايشگاه‌هاي مرجع كشوري كوويد 19 ارجاع مي‌شود.»
درحالي‌كه چند روز قبل، يكي ديگر از اعضاي كميته علمي كرونا گفته بود كه به دليل ضعف تجهيزات توالي‌يابي در كشور، برخي نمونه‌هاي مشكوك به سويه اميكرون يا دلتا، با مجوز وزارت بهداشت به سازمان بهداشت جهاني ارسال مي‌شود، خوانساري‌نژاد مي‌گويد: «تست توالي‌يابي ژن S در كشور موجود است و باقي تست‌هاي غربالگري هم مي‌تواند موتاسيون‌ها را تعيين كند و نيازي به ارسال نمونه‌ها به سازمان بهداشت جهاني نيست. البته علاوه بر دستگاه توالي‌يابي، تكنيك بسيار گران‌قيمت NGS هم براي كشف واريانت‌هاي جديد به‌كار مي‌رود كه تجهيزات اين روش هم به مقدار محدود در بخش ويروس‌شناسي دانشگاه تهران و دانشگاه علوم بهزيستي موجود است و البته به دليل گراني قيمت، براي بررسي تخصصي نمونه‌هاي روزانه مقرون به صرفه نيست و در استان‌هاي كشور هم نمونه‌هاي مثبت از بابت سويه ابتلا، تحت بررسي تخصصي قرار نمي‌گيرد مگر اينكه به سرعت بروز علايم، ابتلاي خانوادگي و پيشرفت بيماري در فرد مبتلا مشكوك شوند. بنابراين، ما با كمبود كيت‌هاي تمايز مواجه هستيم اما براي تشخيص اوليه آلودگي به كوويد 19، هيچ مشكلي در كشور وجود ندارد.»
درحالي‌كه سطح پايين رعايت پروتكل‌هاي بهداشتي در كل كشور طي 24 ماه گذشته و همچنين چالش‌هاي جدي در روند واكسيناسيون در نيمه اول امسال، احتمال جهش‌هاي بومي ويروس كوويد 19 در ايران را هم بسيار پررنگ كرده، خوانساري‌نژاد در پاسخ به «اعتماد» مي‌گويد: «همه ويروس‌ها جهش دارند چون طي پروسه تكثير، حساس هستند و بنابراين، اگر در بدن يك فرد، 10 ميليارد ويروس وجود داشته باشد، حتما چند تا از اين ويروس‌ها، جهش پيدا كرده اما آيا اين جهش‌ها بقا دارند؟ در اغلب موارد، جهش‌ها به ضرر آن ارگانيسم تمام مي‌شود چون جهش در نقطه حساسي رخ مي‌دهد كه ويروس حذف مي‌شود و جهش‌ها، به ندرت موفقيت‌آميز خواهد بود آن‌هم در حدي كه ويروس، خواهر و برادرهاي بهتر يا بيشتر از خودش تكثير كند. بنابراين، ممكن است كه در كشور ما هم به دليل واكسيناسيون ديرهنگام و رعايت نشدن مراقبت‌هاي بهداشتي، تكثير ويروس زياد باشد و چون تجهيزات بسيار گران‌قيمت توالي‌يابي مورد استفاده براي كشف جهش‌هاي جديد را هم دراختيار نداريم، قادر به شناسايي اين جهش‌ها نباشيم اما اگر واريانت ايراني به وجود مي‌آمد، محدود به جغرافياي ايران نمي‌شد و به كشورهاي همسايه و از جمله به هند يا تركيه مي‌رفت چنانكه امروز مي‌گويند اميكرون، جهش ويروس در آفريقاي جنوبي است در حالي كه گفته شده اين سويه، پيش از آفريقاي جنوبي در هلند هم مشاهده شده. شايد منشا دلتا هم به جاي هند، كشمير يا پاكستان بوده چون جهش موفق، محدود به آفريقاي جنوبي و هند و ايران نمي‌ماند و حتي اگر ما نتوانيم واريانت بومي خودمان را شناسايي كنيم، بايد در ساير كشورها شناسايي شده باشد. بنابراين، به نظر مي‌رسد در ايران، مثل بيشتر كشورهاي دنيا، جهش بسيار قدرتمندي اتفاق نيفتاده باشد.»