«اعتماد» بررسي مي‌كند
تلاش جوامع محلی برای مبارزه با آفات در جنگل‌های ارسباران
فرناز حيدري
پروژه مدیریت مشارکتی منابع طبیعی ارسباران با استفاده از دانش بومی و جوامع محلی روستاهای آلاجوجه و لُمِه اسلام در استان آذربایجان شرقی با حمایت دفتر کمک‌های کوچک تسهیلات محیط زیست جهانی در ایرانUNDP-SGPیکی از نمونه‌های مشارکت جوامع محلی است که از سال 1399 توسط گروه محلی حافظان ارسباران آغاز به کار کرده. این پروژه مشارکت‌محور پیش‌تر در روزنامه اعتماد به صورت مفصل مورد بررسی قرار گرفت و در این گزارش تنها بر اهمیت تلاش در زمینه دفع آفات جنگل‌های ارسباران تمرکز شده است.
آفت‌های مهم جنگل‌های ارسباران
علیرضا بیک‌پور، کارشناس گیاه‌پزشکی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری آذربایجان شرقی در خصوص آفت‌های مهم جنگل‌های ارسباران می‌گوید: «آفت برگ‌خوار دم قهوه‌ای با نام علمی Euproctis chrysorrhoeaو آفت ابریشم باف ناجور با نام علمی Lymantria dispar دو آفت مهم در این جنگل‌ها هستند که عموما با تغذیه از برگ درختان، آنها را به حالت خزان درمی‌آورند. این آفات اغلب از درختان بلوط و بعضی اوقات هم زالزالک و سایر گونه‌های درختی ارسباران تغذیه می‌کنند. عمده‌ترین خسارات این آفات در دوره لاروی است که مستقیما از برگ‌های درخت تغذیه می‌کنند بنابراین در فصل بهار و رویش درختان این اتفاق را شاهد هستیم. اداره کل منابع طبیعی استان تا به امروز روش‌های مختلفی را برای کنترل آفت انجام داده؛ موثرترین روشی که تاکنون دنبال شده، جمع‌آوری لانه‌های زمستان‌گذران آفت بوده است.»
او در ادامه می‌افزاید: «آفت پروانه دم قهوه‌ای بلوط، زمستان را در لانه‌های زمستانی سپری می‌کند؛ آن هم به این شکل که برگ درختان را در اواخر فصل پاییز درهم می‌تند و چند صد لارو سن 1 داخل این لانه‌ها جمع می‌شوند تا زمستان را سپری کنند. با جمع‌آوری این لانه‌ها می‌توان جمعیت را به صورت موثر کنترل کرد. به علاوه در اوایل فصل با محلول‌پاشی ترکیبات میکروبیولوژیکی که در استان آذربایجان شرقی برای اولین بار از ترکیبات موسوم به BT (نوعی باکتری) استفاده شد؛ کار محلول‌پاشی علیه لاروهای جوان آفت را هم به شکل زمینی و هم هوایی انجام دادیم که خوشبختانه تاثیر خیلی خوبی در کنترل آفت داشت.» او در عین حال به رشد طغیانی آفت در ارسباران اشاره کرده و می‌گوید: «هر 5 الی6 سال یک‌بار حالت طغیانی مشاهده می‌شود که حدود 1 الی3 سال طول می‌کشد و موجب وارد آمدن خسارت به جنگل می‌شود. در حالت عادی، آفات به وسیله دشمنان طبیعی که در واقع بخشی از زنجیره غذایی هستند، کنترل می‌شوند. اما در شرایط طغیانی، ضرورت دارد که با روش‌های مکانیکی و بیولوژیکی کنترل و مقابله صورت گیرد تا از آستانه خسارت‌زایی خارج شود و در ادامه دشمنان طبیعی بتوانند این آفت را به حالت تعادل بازگردانند.» پروانه دم قهوه‌ای آفتی برگ‌خوار است که به درختان جنگلی و بعضا درختان میوه حمله می‌کند. حشرات بالغ این آفت از اواخر بهار ظاهر شده و پس از جفت‌گیری، پروانه ماده دسته‌جات تخم خود را پشت برگ‌های میزبان قرار می‌دهد. پس از دوره رشد جنینی، لاروهای سن اول از اوایل مرداد ماه ظاهر شده و در ابتدا از پارانشیم روی برگ‌ها تغذیه می‌کنند. این لاروها ضمن دو مرحله پوست‌اندازی و تغذیه به تدریج تا شروع فصل سرما با تنیدن تارهای ابریشمی لانه‌ای را ایجاد کرده و تا بهار سال بعد در داخل آن زمستان گذرانی می‌کنند.
در بهار سال بعد لاروهای سن سوم زمستان‌گذران از لانه‌ها خارج شده و دوباره از برگ‌ها و جوانه‌ها تغذیه می‌کنند. در بهار سال بعد لاروهای سن سوم بعد از دو تغییر جلد، در لابه‌لای برگ‌ها به شفیره تبدیل می‌شوند. حدود ۲۰ روز بعد پروانه‌های بالغ ظاهر می‌شوند. به این ترتیب آفت یک نسل در سال ایجاد می‌کند. این آفت به صورت لاروهای زمستانی، بالای ۲۰۰ و حتی گاه به تعداد ۵۰۰ لارو در یک لانه جمع شده و زمستان‌گذرانی می‌کنند، به گفته کارشناسان گیاه‌پزشکی این بهترین زمان است تا به صورت مکانیکی و دستی این لانه‌ها را از درخت جدا کرد و در فاصله ۷۰۰ الی ۸۰۰ متری از جنگل در گودالی ریخت تا از بین بروند.
بر اساس نظر کارشناسان جمعیت آفت «پروانه دُم قهوه‌ای»را باید به قدری کاهش داد تا موجب خسارت غیرقابل بازگشت نشود وگرنه تغذیه «پروانه دُم قهوه‌ای» از برگ درختان یک زنجیره طبیعی در جنگل‌هاست.
در مقابل پروانه ابریشم باف ناجور، در مراحل اولیه لاروی از برخی میزبان‌های ترجیحی نظیر درختان بلوط، بید و توسکا تغذیه می‌کند. لاروهای بالغ آن می‌توانند بیش از ۵۰۰ گونه درخت و درختچه را مورد تغذیه قرار دهند. در منطقه ارسباران، پروانه ابریشم باف ناجور حداقل از ۳۲ گونه درخت و درختچه تغذیه می‌کند.
کارشناس اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری آذربایجان شرقی می‌گوید که با توجه به سطح گسترش آفت، محلول‌پاشی هوایی از نوع B.T که یک محلول بیولوژیکی است، در دستورکار قرار گرفته و لذا متعاقب آن عملیات مکانیکی به صورت جمع‌آوری شفیره در مهرماه سال جاری با جمع‌آوری توده‌های تخم که یکی از روش‌های موثر در کنترل آفات هستند، اجرایی شده و این برنامه همچنان در حال اجراست. این در حالی است که برخی کارشناسان معتقدند محلول BT اثر انتخابی ندارد و همان قدری که شب‌پره آفت را می‌کشد، باقی گونه‌های شب‌پره‌ها را نیز می‌تواند از بین ببرد که این امر می‌تواند حتی شامل گونه‌های بومی و اندمیک در منطقه هم شود. اما کارشناس اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری آذربایجان شرقی معتقد است که محلول‌پاشی‌ها جهت دفع آفت تاثیرگذار بوده.
او می‌گوید: «خوشبختانه این عملیات محلول‌پاشی و جمع‌آوری لانه‌های زمستان‌گذران نقش بسیار مهمی در کاهش میزان این آفات در ماه‌های اخیر داشته است.» علیرضا بیک‌پور در ادامه به اهمیت جلب مشارکت جوامع محلی در جمع‌آوری لانه‌های زمستان‌گذران آفت و همین‌طور توده‌های تخم آفت ابریشم باف ناجور اشاره کرده و می‌گوید: «کارگاه آموزشی در محل جنگل‌های شهرستان اهر تشکیل شد که با حضور جوامع محلی و نمایندگان آنها نحوه جمع‌آوری صحیح آفت توضیح داده شد که بتوانند با انتقال تجربیات و آموزشی‌هایی که کسب شده، در مناطق مختلف با مشارکت روستاییان و علاقه‌مندان به مسایل زیست‌محیطی و منابع طبیعی همکاری دسته‌جمعی داشته و این کار را در سطح گسترده انجام دهند، چراکه موفقیت این مهم منوط به مشارکت همه جانبه جوامع محلی است. در حال حاضر قرار است که در آذربایجان شرقی (جنگل‌های ارسباران) این کار به صورت گسترده دنبال شود و امید داریم نتایج آن را در کنترل موفقیت‌آمیز آفت مشاهده کنیم و نتایج گسترده‌تری با مشارکت بیش‌تر حاصل شود.»
دو سال طغیان آفت در ارسباران
سعیده کریمی، کارشناس محیط زیست و یکی از دست‌اندرکاران گروه محلی حافظان ارسباران به «اعتماد» می‌گوید: «یکی دیگر از فعالیت‌های مهم گروه محلی حافظان ارسباران، آموزش و آگاهی‌رسانی به مردم محلی برای شناسایی و مبارزه با آفت پروانه ابریشم باف ناجور و پروانه دم قهوه‌ای در جنگل‌های ارسباران است، چراکه این دو آفت طی دو سال اخیر در منطقه طغیان کرده و خسارات زیادی وارد کرده‌اند. این جنگل‌ها همه ساله با گرم شدن هوا در چندین نوبت طعمه حریق می‌شوند و متاسفانه آتش‌سوزی خسارات زیادی به دنبال می‌آورد، ولی از سال قبل تهدید جدیدی به نام پروانه دم قهوه‌ای و ابریشم باف ناجور هم جنگل را در معرض نابودی قرار داده‌اند. با خزان زودرس، رشد درختان به کلی از بین نمی‌رود و مجددا برگ‌های درختان ظاهر و رشد درخت از سر گرفته می‌شود، اما خسارت مکرر و از بین رفتن برگ‌ها موجب تضعیف درختان و کاهش رشد سالیانه شده است.»
کریمی می‌گوید که با اعلام علاقه‌مندی گروه محلی حافظان ارسباران و جوامع محلی روستاهای هدف پروژه واقع در شهرستان خداآفرین جهت آموزش نحوه کنترل این آفات، بازدیدهای آموزشی از مناطق آلوده شهرستان اهر صورت گرفته که ضمن آموزش چرخه زندگی این آفات و نحوه مبارزه با آنها، به صورت عملی لانه‌های زمستانی پروانه دم قهوه‌ای توسط گروه محلی حافظان ارسباران جمع‌آوری شده‌اند. او هدف این بازدید را آموزشی، توان‌افزایی و آگاهی‌افزایی جوامع محلی محدوده جنگلی شهرستان خداآفرین به منظور شناسایی، اطلاع‌رسانی و کنترل آفات عنوان کرده و می‌گوید: «اجرای چنین طرح‌های مشارکتی در حساس‌سازی جوامع محلی نسبت به حفاظت مشارکتی و مدیریت بومی منابع طبیعی موثر خواهد بود.»