نگاهي به خاطرات محمد رجبي (دواني)
آن سال‌هاي سخت دگرديسي
سهيل سماوي
آنها كه مباحث فكري و بحث‌هاي جدلي جامعه ايران در دهه‌هاي 1360 و 1370 را دنبال مي‌كنند و با تقابل معروف فرديدي‌ها- سروشي‌ها يا به عبارت ديگر هايدگري‌ها- پوپري‌ها آشنا هستند، حتما با نام محمد رجبي (دواني) آشنايي دارند. محمد رجبي يكي از مهم‌ترين شاگردان احمد فرديد است كه از جواني و در دانشگاه محضر او و مهم‌ترين شاگرد بلافصل پيش از انقلابش رضا داوري اردكاني را درك كرده است. رجبي در سال‌هاي پس از انقلاب در كنار چهره‌هايي چون محمد مددپور، عباس معارف، محمدرضا جوزي، شهريار زرشناس از سرشناس‌ترين طرفداران انديشه‌هاي فرديد بود كه در سخنراني‌ها و گفت‌وگوها و مقالات مطبوعاتي، به دفاع از ديدگاه‌هاي فرديد مي‌پرداخت و از خوانش خاص او از انديشه‌هاي مارتين هايدگر دفاع مي‌كرد.
محمد رجبي همچنين بزرگ‌ترين فرزند علي رجبي دواني (1385-1308) است، روحاني نويسنده و محقق ايراني كه پيش از انقلاب از روحانيون طرفدار نهضت اسلامي بود و پس از انقلاب در كنار آثار فراواني در زمينه تاريخ اسلام، كتاب ده جلدي نهضت روحانيون ايران را منتشر كرد. حجت‌الاسلام دواني، غير از محمد، فرزندان ديگري نيز دارد كه از ميان ايشان محمدحسن و محمدحسين، به عنوان پژوهشگر تاريخ اسلام براي اهل فرهنگ شناخته شده هستند، اما از همه ايشان معروف‌تر در عرصه سياست، فاطمه رجبي دواني است كه به علت موضعگيري‌هاي سياسي‌اش در دوران رياست‌جمهوري محمود احمدي‌نژاد و دفاع سرسخت از او، به چهره‌اي شناخته‌شده بدل شد. او همسر غلامحسين الهام از حقوقدانان شوراي نگهبان و معاون احمدي‌نژاد و همچنين نويسنده كتاب بحث‌برانگيز احمدي‌نژاد؛ معجزه هزاره سوم است.
به تازگي انتشارات روزنامه اطلاعات، كتاب آن سال‌هاي سخت دگرديسي را در 848 صفحه با قيمت 320 هزار تومان در 525 نسخه منتشر كرده است. اين كتاب خاطرات محمد رجبي (دواني) را از زمان تولد در سال 1328 تا سال 1355 دربرمي‌گيرد. كتاب بعد از مقدمه، از پنجاه‌وهفت فصل تشكيل شده و آن‌طور كه روي جلد آن نشان مي‌دهد، به نظر جلد اول خاطرات مولف است و چنان كه محمد رجبي در مقدمه نوشته اين متن به زمان آزادي سومين‌بار دستگيري او در شهريور 1355 ختم مي‌شود و خاطرات بعدي را احتمالا بعدا خواهد نگاشت.
محمد رجبي در فصل آغازين كتاب با عنوان نخستين شكل‌گيري، به پيشينه خانوادگي و سوابق علمي و خانداني پدر و مادر خود مي‌پردازد. پدر او چنان كه اشاره شد، متولد روستاي دوان در حومه كازرون و بزرگ‌شده آبدان است و مادرش امجد آل‌آقا متولد و ساكن نهاوند، دختر آيت‌الله احمد آل‌آقا از سلاله وحيد بهبهاني از احياگران اجتهاد شيعه. علي دواني پس از ازدواج با همسرش به قم مهاجرت كرد و نخستين فرزندانش محمد يك سال بعد در نيمه دي‌ماه 1328 در محله بدوخانه نزديك محله عشقعلي و پشت بازارچه گذرخان به دنيا آمد. همسايگي با رهبران فداييان اسلام سبب شد كه محمد رجبي از كودكي در فضايي سياسي و فرهنگي پرورش يابد.
رجبي آموزش رسمي‌اش را از سال 1334 در مكتب آغاز كرد و در سال 1335 به دبستان حكمت رفت و در سال 1341 به دبيرستان دين و دانش به مديريت شهيد بهشتي رفت كه دبيراني چون علي‌اصغر فقيهي و شهيد مفتح در آن تدريس مي‌كردند. محمد رجبي در سال‌هاي نوجواني در قم در كنار تحصيل به فعاليت‌هاي سياسي و اجتماعي مشغول است و از نزديك شاهد قيام 15 خرداد. او در نتيجه همين فعاليت‌ها، در سال 1344 براي مدت كوتاهي بازداشت شد، اما پس از آن همچنان به فعاليت‌هاي خود ادامه داد. او در سال 1347 براي تحصيل به دانشكده ادبيات دانشگاه تهران رفت و پس از يك سال تحصيلش را در رشته فلسفه ادامه داد و همزمان به فعاليت‌هاي سياسي دانشجويي پرداخت كه نتيجه آن دومين بازداشت در سال 1348 بود. بازداشت دوم چند هفته به طول انجاميد.
در اين سال‌ها، فضاي سياسي و اجتماعي ايران به‌شدت متشنج است و فعاليت‌هاي دانشجويي ضد رژيم اوج گرفته است. محمد رجبي نيز در اين سال‌ها به سازمان مجاهدين خلق نزديك و با بسياري از آنها دوست شد. البته رجبي خود تاكيد مي‌كند كه آشنايي با افكار فرديد و شاگردان برجسته‌اش دكتر جليلي و دكتر داوري، علاقه‌اش را به هر گونه ايدئولوژي كمرنگ كرد. با اين‌همه سرانجام در سال 1352 براي سومين بار دستگير شد كه اين‌بار دستگيري تا سال 1355 به طول انجاميد.
آنچه آمد، اشاره‌اي مختصر به كليات سوانح زندگي محمد رجبي در سال‌هاي پيش از انقلاب است. تفصيل ماجرا و شرح ديدارها و گفت‌وگوها و رخدادهاي زندگي محمد رجبي با چهره‌هاي متعدد را بايد در خود كتاب خواند، چهره‌هايي چون آيت‌الله بروجردي و امام خميني و دكتر نصر و دكتر فرديد و دكتر شريعتي و بنيانگذاران سازمان مجاهدين مثل مجيد شريف‌واقفي و.... رجبي در اين كتاب با جزييات درباره خاطراتش از آن سال‌ها سخن مي‌گويد و ضمن شرح تحولات مهم سياسي و اجتماعي، به دگرديسي‌هاي خودش در مسير مبارزه و به خصوص در زندان مي‌پردازد.