ايران و مساله نقش‌آفريني روسيه در برجام
حسن بهشتي‌پور
سفر ابراهيم رييسي، رييس‌جمهوري ايران به مسكو در پيش است و هر زمان كه روساي جمهور ايران و روسيه ديدار مي‌كنند موضوعاتي در سه چارچوب مورد بحث و تبادل نظر قرار مي‌گيرند. در سطح دوجانبه اين گفت‌وگوها از اهميت بسياري برخوردار است. ايران و روسيه مشاركت نزديكي براي تكميل پروژه فاز ۲ و ۳ نيروگاه بوشهر دارند و نزديك به ۱۰ ميليارد دلار براي توسعه اين دو فاز سرمايه‌گذاري انجام شده است. پروژه‌هاي ريلي نظير پروژه جلفا و مساله ساخت نيروگاه حرارتي از ديگر موضوعاتي است كه رييس‌جمهور ايران و همتاي روس او ممكن است درباره آنها به بحث و تبادل‌نظر بپردازند. در سطح منطقه‌اي نيز ايران و روسيه همكاري‌هاي زيادي دارند؛ هم در موضوع سوريه، هم در موضوع افغانستان و هم در موضوع قفقاز جنوبي كه دو كشور در چارچوب ۳+۳ براي برقراري آرامش و ثبات در اين منطقه تلاش مي‌كنند، همكاري‌ها ميان تهران و مسكو ادامه دارد و هر كدام از همكاري‌ها مي‌توانند محور گفت‌وگوهاي دو رييس‌جمهور باشند. همچنين در حوزه بين‌المللي نيز موضوع برجام به عنوان يك توافق منع اشاعه در ميان است و آينده اين توافق هم براي روسيه و هم براي ايران حايز اهميت است. روسيه مي‌خواهد اطمينان يابد كه تهران به سوي ساخت سلاح هسته‌اي حركت نمي‌كند. اگر به گذشته بازگرديم، هم روسيه و هم چين به همين دليل به قطعنامه‌هايي كه براي متوقف ساختن فعاليت‌هاي هسته‌اي ايران صادر مي‌شد راي مثبت مي‌دادند. بعدا كه برجام به نتيجه نرسيد و ايران با تعهداتي كه پذيرفت به آنها اطمينان داد به دنبال ساخت سلاح هسته‌اي نيست، شرايط تغيير كرد و حتي ديديم كه روسيه و چين در سال ۲۰۲۰ به قطعنامه پيشنهادي دولت ترامپ در شوراي امنيت سازمان ملل متحد راي منفي دادند. روسيه طي سال‌هاي اخير در مسائل دفاعي نيز به ايران كمك كرده و در برخي موارد سلاح‌هايي را كه ديگر كشورها حاضر نبودند در اختيار تهران قرار دهند، به ايران فروخته است. به ويژه پس از برداشتن منع ۵ ساله فروش سلاح‌هاي دفاعي به ايران كه از سوي شوراي امنيت سازمان ملل متحد اعمال شده بود، روس‌ها همكاري‌هايي با ايران داشتند و تهران نيز از همكاري‌هاي دفاعي با مسكو استقبال مي‌كند، چرا كه هيچ كشوري جز چين و روسيه حاضر نبود نيازهاي ايران در حوزه دفاعي را تامين كند. از مجموعه اين موارد مي‌توان نتيجه گرفت سفر آقاي رييسي به روسيه هم از منظر دو جانبه، هم منطقه‌اي و هم از منظر بين‌المللي حايز اهميت است. تهران در پي گسترش روابط خود با مسكو است و بسيار مهم است كه نگذاريم اين همكاري تحت تاثير روابط با امريكا باشد. روسيه همچنين نقش‌آفريني گسترده‌اي در موضوع گفت‌وگوهاي وين دارد و دو علت را براي ارتقاي جايگاه روسيه در اين مذاكرات ذكر كرد. اولا اينكه تهران و ايالات متحده مستقيما با يكديگر گفت‌وگو نمي‌كنند و اين مساله باعث شده اتحاديه اروپا، آلمان، بريتانيا و فرانسه در كنار چين و روسيه در چارچوب ۱+ ۴ با ايران گفت‌وگو كنند و نتايج اين مذاكرات را با امريكايي‌ها به بحث بگذارند. در چنين شرايطي نقش واسطهگري همه اين طرف‌ها پررنگ‌تر شد و روسيه و آقاي ميخاييل اوليانوف نيز با رسانه‌اي كردن اين گفت‌وگوها تلاش كردند نقش روسيه را موثرتر از چيزي كه در واقعيت وجود دارد، نشان دهند. تصور من اين است كه هرچند روسيه يكي از طرف‌هاي مهم گفت‌وگوهاي برجام به حساب مي‌آيد اما در اين مرحله از مذاكرات نقش تعيين‌كننده و شاخصي ندارد. اصولا كشورهاي ۱+۴ نقش اصلي‌شان در اين گفت‌وگوها واسطهگري است و اصل مشكل ميان ايران و ايالات متحده است. بنابراين دليل آنچه در رسانه‌ها از سوي روسيه بازتاب مي‌يابد را بايد در مسائل ديگر جست. به عقيده من روسيه مي‌خواهد نشان دهد كه واقعا در پي احياي برجام است و برخلاف شايعات در مسير رسيدن به اين هدف تلاش مي‌كند. مسكو مي‌خواهد در بازار ايران سهم داشته باشد و ايران بدون تحريم گزينه بسيار بهتري براي تجارت با روسيه است. ايران اگر تحريم نباشد هم مي‌خواهد و هم مي‌تواند روابط اقتصادي خود را با روسيه گسترش دهد. از سوي ديگر، موضوع برجام براي روسيه موضوع امنيت ملي است و آنها مايلند شرايط مذاكرات به سمت و سويي برود كه هم ايران و هم ايالات متحده به تعهدات خود بازگردند.
اينكه گروهي عنوان مي‌كنند روسيه به دليل تنش‌هايي كه با غرب دارد مايل نيست تنش‌زدايي در روابط ايران و غرب اتفاق بيفتد با واقعيت‌هاي منطقه و صحنه بين‌الملل در تعارض است. در سال ۲۰۱۴ تنش ميان روسيه و غرب به‌شدت افزايش پيدا كرده بود؛ مسكو حتي شبه‌جزيره كريمه را به اشغال خود در آورده بود و دو استان شرقي اوكراين كه ساكناني روس‌تبار دارند با كمك‌هاي روسيه پرچم استقلال‌خواهي را بلند كرده بودند. در آن زمان رسانه‌ها به‌شدت تبليغات‌شان روي اين مساله استوار بود كه روسيه، سوريه را خواهد فروخت تا به مساله اوكراين رسيدگي كند. آنها مدعي بودند روسيه در خاورميانه دست از حمايت از سوريه برخواهد داشت تا غرب راضي شود در موضوع اوكراين كوتاه بيايد. آنها بر اساس اين تحليل، پيش‌بيني مي‌كردند كه با برداشته شدن حمايت روسيه، حكومت بشار اسد ساقط خواهد شد اما امروز كه ما به گذشته نگاه مي‌كنيم، مي‌بينيم هيچ‌كدام از اين اتفافات رخ نداد. اين اتفاق رخ نداد زيرا منافع روسيه در شرق مديترانه براي اين كشور بسيار حايز اهميت است و اين طور نيست كه اين كشور در معامله باشد. در خصوص ايران نيز بايد گفت كه اولا ايران از روسيه حرف‌شنوي ندارد و ثانيا نمي‌توان چنين تحليل كرد كه در موضوع برجام روسيه نمي‌خواهد مشكلات حل شود تا كارت ايران براي اين كشور باقي بماند. روسيه منافع خود را دنبال مي‌كند اما برجام در مسير منافع روسيه است و تهران نيز در سياست خارجي خود مستقل عمل مي‌كند.