آيا معامله شفاهي، معتبر است؟
زهرا رنگريز
بسياري از اختلافات ميان افراد كه موجب تشكيل پرونده‌هاي حقوقي در دادگاه‌ها و مراجع قضايي مي‌شود، به دليل وعده‌هايي است كه به صورت شفاهي ميان ايشان رد و بدل شده و طرفين با اعتماد به يكديگر، اين توافقات را مكتوب كرده‌اند و بسياري از اين افراد در هنگام مواجهه با بدعهدي طرف مقابل از پيگيري حق خود نااميد شده و برخي ديگر نيز نمي‌دانند به چه صورت مي‌توان طرف مقابل را به اجراي تعهدات شفاهي ملزم كرد. در اين يادداشت در خصوص دو موضوع مرتبط به توافقات شفاهي سخن خواهيم گفت؛ ابتدا بررسي اينكه آيا چنين توافقاتي مي‌تواند معتبر و لازم‌الاجرا باشد يا خير؟ و دوم آنكه در صورت معتبر بودن، به چه طريق مي‌توان مطالبه حق كرد؟ در پايان نيز چند توصيه ضروري در اين خصوص مطرح خواهيم كرد. نخست؛ قانون مدني در ماده 183 عقد را به اين شكل تعريف مي‌كند: «عقد عبارت است از اينكه يك يا چند نفر در مقابل يك يا چند نفر ديگر تعهد بر امري كنند و مورد قبول آنها باشد.» همچنان كه از ظاهر اين ماده استنباط مي‌شود كه كافي است يك عقد يا قرارداد صرفا ايجاد تعهد و طرف مقابل نيز آن را قبول كند. بنابراين مكتوب كردن توافقات، ركن اساسي يك قرارداد نيست، بلكه به صرف بيان يكسري جملات و عبارات، قرارداد شما شكل گرفته و تعهد ايجاد شده است. به عنوان مثال ذكر يك جمله كوتاه از قبيل اينكه «اين خودرو را به نامت مي‌زنم» و... كافي است تعهد براي گوينده آن ايجاد شود. توافق شفاهي در خصوص هر موضوعي امكان‌پذير است و محدوديتي از اين جهت وجود ندارد. بنابراين يك قرارداد كار (بر اساس صراحت ماده 7 قانون كار)، اجاره، مشاركت و حتي خريد و فروش يا صلح املاك، خودرو و... از طريق شفاهي امكان‌پذير است.
اما نكته مهم درباره وضعيت استثنايي برخي قراردادها آن است كه در برخي موارد علاوه بر توافق صورت گرفته، مال موضوع قرارداد نيز بايد به تصرف طرف مقابل داده شود تا قرارداد تكميل شده و به‌طور صحيح واقع شود. مثلا عقد رهن، هبه و بيع صرف از جمله عقودي هستند كه در آنها تحويل مال موضوع قرارداد به طرف مقابل ضروري است و بدون آن، قراردادي نيز محقق نمي‌شود.
دوم؛ مساله بسيار حياتي و مهم در خصوص اين‌گونه توافقات، نحوه اثبات آنهاست و تفاوت اساسي اين‌گونه توافقات، با قراردادهاي كتبي اين است كه آنچه مكتوب باشد، اصولا اثبات آن نيز راحت‌تر است. اگر سندي كه عقد به وسيله آن انجام شده سند رسمي باشد، داراي بالاترين اعتبار اثباتي در دادگاه‌هاست. اما سند عادي نيز در صورتي كه مورد اعتراض طرف مقابل نباشد وسيله خوبي براي اثبات قراردادها محسوب مي‌شود.
اما يك قرارداد شفاهي را به طرق مختلف مي‌توان اثبات كرد، از جمله با استفاده از شهادت شهود، با استناد به تحقيقات محلي، ارجاع به كارشناسي، سابقه تصرف در مال موضوع معامله، اتيان سوگند و حتي اقرار طرف مقابل و هرگونه دليل يا نشانه و اماره‌اي كه براي قاضي علم و اطمينان ايجاد كند.
از آنجايي كه انجام يك معامله به صورت شفاهي ريسك بالايي داشته و خصوصا در موارد فراوان ديده مي‌شود كه طرفين هيچ دليلي براي اثبات توافق خود ندارند، در ادامه توصيه‌هايي را مطرح مي‌كنيم كه در اين خصوص مي‌تواند سودمند باشد.
توصيه‌هايي در ارتباط با قراردادهاي شفاهي
نكته بسيار حايز اهميت آن است كه تا حد امكان بايد از چنين توافقاتي خودداري كرد، چراكه در بسياري موارد ديده مي‌شود افراد به علت آنكه هيچ دليلي براي اثبات توافق خود ندارند، متضرر و متحمل خسارت‌هاي جبران‌ناپذير مي‌شوند. بنابراين به عنوان اولين توصيه مهم و ضروري، به ياد داشته باشيد همواره تمام قراردادهاي خود را مكتوب كنيد.
نكته ديگر آن است كه حتما در هنگام چنين توافقاتي، چند نفر به عنوان شاهد همراه خود داشته باشيد. اثبات توافقاتي كه در فضاي خصوصي ميان دو طرف، بدون حضور هيچ شاهدي صورت مي‌گيرد، بسيار سخت و حتي گاهي غيرممكن است!
در بسياري موارد، افراد اصل قرارداد خود را مكتوب مي‌كنند، مثلا قرارداد بيع كه در دفتر مشاورين املاك و در مبايعه‌نامه تنظيم مي‌شود. اما در كنار توافقات مكتوب، يكسري موارد و تعهدات نيز به صورت شفاهي مطرح مي‌شود؛ مثل آنكه فروشنده مي‌گويد منزل مورد معامله داراي وصفي خاص است مثلا پاركينگ اختصاصي دارد و... اما اين موضوع در قرارداد قيد نمي‌شود و خريدار پس از تحويل گرفتن ملك متوجه موضوع شده ليكن به دليل آنكه از تعهد فروشنده در خصوص پاركينگ در قرارداد سخني به ميان نيامده و هيچ ضمانت اجرايي نيز تعيين نشده، عملا اثبات حق خريدار با مشقت فراوان همراه است. يك نكته اساسي ديگر نيز كه ذكر آن مفيد و بلكه ضروري است، آن است كه در كنار آنچه درباره سخت بودن اثبات توافقات شفاهي گفتيم، بايد مجددا يادآوري كنيم كه اگر شاهد يا هر دليل ديگري در اين خصوص وجود داشته باشد، امكان اثبات اين توافقات فراهم خواهد بود. بنابراين بسيار مهم است كه به حرف‌هايي كه به صورت شفاهي در حضور ديگران يا حتي به صورت تلفني مطرح مي‌كنيد دقت داشته باشيد؛ چراكه طرف مقابل صرفا با گواهي دو شاهد و بعضا ديده شده حتي با استناد به صداي ضبط شده؛ به راحتي در دادگاه توافقي را به اثبات رسانده و طرف مقابل خود را متعهد و محكوم مي‌كند.
بنابراين بر اساس آنچه گفتيم، امكان انجام قراردادها و توافقات شفاهي وجود دارد و اين توافقات در صورتي كه با دليل و شاهد در دادگاه به اثبات برسد كاملا معتبر است. اما اين نبايد موجبي براي آسودگي خاطر و صرف‌نظر كردن از مكتوب كردن قراردادها شود؛ بلكه اهتمام به تنظيم يك قرارداد كتبي بسيار ضروري و مهم است و در كنار تمام اين موارد، به دليل قابل اثبات بودن توافقات شفاهي، بسيار اهميت دارد كه در هر لحظه مراقب حرف‌هايي كه مي‌زنيم، باشيم!