دو پناهجوي ايراني هنگام گذر غيرقانوني از مرز شمال غرب ايران، بر اثر سرما جان باختند
به مقصد مرگ
بنفشه سام‌گيس
گذر غيرقانوني پناهجويان ايراني از نقطه صفر مرزي ايران و تركيه باز هم قرباني گرفت. منابع آگاه به «اعتماد» خبر دادند كه روز يكشنبه 26 دي ماه، اجساد زهرا مغينمي (32 ساله) و نادر سعدون بريهي (50 ساله) زن و مرد ساكن شهر اهواز كه به همراه 65 پناهجوي ديگر قصد عزيمت به اروپا را داشتند، در حالي در مسير صعب‌العبور و ارتفاعات كولاك‌زده شمال استان اذربايجان غربي پيدا شد كه اين دو شهروند ايراني از شدت سرماي هوا، يخ زده بودند. منابع آگاه به «اعتماد» گفتند به نظر نمي‌رسد كه علت يخ‌زدگي و مرگ اين دو شهروند ايراني، غافلگيري در كولاك برف در نقطه صفر مرزي باشد چرا كه گروه پناهجويان، با آگاهي از وضعيت جوي در اين هنگام از سال، خود را به روستاهاي مرزي ماكو رسانده بودند در حالي كه از حدود يك ماه قبل، بارش شديد برف و كولاك در ارتفاعات استان آغاز شده بود و شرايط جوي حتي در وبسايت‌هاي اينترنتي هم اطلاع‌رساني مي‌شد و بنابراين به نظر مي‌رسد اين گروه پناهجو كه فعلا از سرنوشت بقيه آنها، خبري در دست نيست، فقط مي‌خواستند هرچه زودتر خاك ايران را ترك كنند به خصوص كه طبق اخبار منتشرشده در روزهاي گذشته، زهرا مغينمي، روز 15 دي‌ماه در فرودگاه بين‌المللي امام‌خميني و در هنگام خروج قانوني از كشور براي عزيمت به هلند، با حكم مرجع قضايي شهر اهواز، ممنوع‌الخروج شده بود.
بنا به گفته منابع آگاه، اين شهروند ايراني، بعد از اطلاع از ممنوع‌الخروجي خود، با قصد ترك كشور از معابر غيرقانوني، به استان آذربايجان غربي كه طولاني‌ترين مرز مشترك با كشور تركيه را دارد آمده و طي هماهنگي با قاچاق‌برها، مانند ساير متقاضيان پناهندگي، چند روزي را هم در يكي از روستاهاي مرزي مقيم بوده تا تعداد گروه پناهجو، به عددي برسد كه براي قاچاق‌بر، مقرون به‌صرفه باشد و سپس، پس از انتقال به نقطه صفر مرزي توسط قاچاق‌برها و گذر از معبر غيرقانوني و در خاك تركيه، به همراه 10 نفر از ديگر پناهجويان، توسط پليس مرزي تركيه غافلگير و ناچار به فرار به سمت مرز ايران شده‌اند كه زهرا و نادر به دليل گم شدن در معابر صعب‌العبور كوهستاني، گرفتار كولاك شده و در اثر سرماي هوا، جان خود را از دست داده‌اند.
زهرا و نادر، اولين قربانيان يخ‌زدگي بر اثر برودت هوا و كولاك در نقطه صفر مرزي ايران و تركيه نيستند. بهنام رضازاده؛ مدير روابط عمومي جمعيت هلال‌احمر استان آذربايجان غربي در گفت‌وگو با «اعتماد» مي‌گويد: «ارتفاعات اين استان، حتي در گرم‌ترين ماه سال هم سفيدپوش است چه برسد به حالا كه دماي هواي شهر حدود 18 درجه زير صفر و در ارتفاعات شمال استان و در مجاورت با روستاهاي مرزي تركيه، حدود 40 درجه زير صفر است.»
نقطه صفر مرزي ايران و تركيه از معبرهاي دايمي براي انتقال غيرقانوني متقاضيان پناهندگي به اروپاست. طبق اطلاعاتي كه «اعتماد» كسب كرده، مشكلات امنيتي شهروندان ايراني متقاضي پناهندگي به اروپا و همچنين شرايط اتباع غيرايراني كه به صورت غيرمجاز وارد ايران شده و هيچ برگه اقامت مجاز و پاسپورت در دست ندارند، مهم‌ترين دلايل تقاضا براي انتقال غيرقانوني از معابر پنهان در مرز ايران و تركيه است.
آزاد يوسفي‌راد؛ روزنامه‌نگار ساكن اروميه در گفت‌وگو با «اعتماد» تاكيد دارد كه برخلاف تصور همگان، شرايط مالي پناهجويان لزوما تاثيري در انتخاب روش انتقال غيرقانوني ندارد چرا كه يك پناهجوي بي‌بضاعت، در صورت داشتن پاسپورت يا مدارك اقامت قانوني، مي‌تواند با صرف كمتر از يك ميليون تومان و با خريد بليت اتوبوس خود را به پايانه هاي مرزي ايران و تركيه برساند و از مرز مشترك دو كشور عبور كند درحاليكه اغلب متقاضيان پناهندگي از مسيرهاي غيرقانوني، يا اتباع همسايگان شرقي و حتي كشورهايي همچون عراق و بنگلادش و هند هستند كه به صورت غيرمجاز وارد خاك ايران شده و براي عزيت به اروپا، هيچ مدرك قانوني ندارند و ناچار به عبور غيرقانوني از مسيرهاي صعب‌العبور استان آذربايجان غربي هستند، يا اينكه آن دسته از شهروندان ايراني هستند كه به هر دليل، مشكلاتي با دستگاه‌هاي امنيتي پيدا كرده و فاقد مدارك گذر قانوني از مرز هستند و به ناچار، براي خروج از كشور، به قاچاقچيان متوسل شده و خطر مرگ يا زندگي در ارتفاعات هميشه‌برف‌پوش و خطرناك شمال استان را به جان مي‌خرند.
يوسفي راد به «اعتماد» مي‌گويد: «در كل نوار مرزي استان، تردد غيرقانوني پناهجويان همواره برقرار است؛ از چالدران تا اروميه و از اروميه تا سردشت .متاسفانه ، به اقتضاي محل زندگي ، برخي شهروندان ، درگير انتقال غيرمجاز متقاضيان پناهندگي مي‌شوند و به عنوان نوعي واسطه عمل مي‌كنند چون سرشاخه‌هاي اصلي شبكه قاچاق، در تهران مستقر هستند درحاليكه در برخي روستاهاي مرزي استان، از مردم محلي مي‌توانيد بابت چگونگي تردد غيرمجاز از مرز راهنمايي بگيريد. معابر غيرقانوني در اين مناطق، در نقاط صعب‌العبور و دور از چشم پاسگاه مرزباني و هنگ مرزي ايران و تركيه واقع شده چون پاسگاه مرزباني معمولا در مرتفع‌ترين نقطه اما در محل‌هاي قابل دسترسي مستقر است درحاليكه قاچاق‌بران و پناهجويان بايد از معابري گذر كنند كه دور از چشم مرزباني باشد و بنابراين به معابر غيرقانوني در نقاط صعب‌العبور روي مي‌آورند. در سال‌هاي گذشته، تردد غيرقانوني پناهجويان از صعب العبورترين ارتفاعات مرزي ايران و تركيه ، بسيار رشد داشته . اين معابر غيرمجاز، هم مسير تردد متقاضيان پناهندگي و هم مسير تردد كولبران مرزنشين و البته بسيار ناامن اما در مجاورت روستاهاي مرزي تركيه است.در اين مسير علاوه بر خطراتي مثل يخ‌زدگي در فصول سرد سال و گم شدن در كولاك، خطرات ديگري هم جان متقاضيان پناهندگي را تهديد مي‌كند؛ سقوط از ارتفاع، شكستگي دست و پا بر اثر ناآشنايي به منطقه كوهستاني، رها شدگي توسط قاچاق‌برها، گروگان‌گيري قاچاق‌برها براي اخاذي بيشتر از پناهجويان و حتي كشته شدن توسط قاچاق‌برها به دليل امتناع از پرداخت وجه بيشتر. بسياري مواقع، اجساد پناهندگاني كه مسير را گم كرده يا توسط قاچاق‌برها رها شده‌اند و بر اثر يخ‌زدگي يا گرسنگي يا سقوط از ارتفاع جان خود را از دست مي‌دهند يا حتي آنهايي كه گرفتار بهمن و زير برف دفن مي‌شوند، زير توده‌هاي حجيم برف و در دره‌ها جا مي‌ماند و در فصل گرم سال و بعد از آب شدن برف‌ها در مناطق مرزي ايران و تركيه اجسادشان پيدا مي‌شود. دفعات بسياري اتفاق افتاده كه روستاييان محلي و مرزنشين كه در فصل تابستان يا اواسط بهار، براي گذراندن ييلاق، به كوهستان هاي مرزي مي‌روند، با اجساد بيرون‌آمده از دل برف و يخ مواجه شده و به مرزباني اطلاع مي‌دهند.»
رضازاده هم در گفت‌وگو با «اعتماد» مي‌گويد: «نوار مرزي شمال استان، مرز نظامي محسوب مي‌شود؛ منطقه‌اي كه از چالدران آغاز شده و تا منطقه مرگور در بخش سيلوانا ادامه دارد و البته اين منطقه، ارتفاعات و دره‌هاي صعب‌العبور دارد چون در واقع، در اين منطقه، فلات آناتولي آغاز مي‌شود درحاليكه شمال استان، از ارتفاع كوه‌ها كاسته شده و به دشت مي‌رسيم و به همين دليل، مرزهاي رسمي با تركيه و شامل مرز بازرگان در ماكو، مرز رازي در خوي و مرز سرو در اروميه هم در شمال استان واقع شده كه مسير تردد مسافر و وسايل نقليه، هموار است.»
نتايج تحقيقي كه سال 2002 توسط استادان واحد علوم سياسي دانشگاه «بيلكنت» تركيه منتشر شد، نشان مي‌داد كه از مجموع 94 هزار پناهجوي دستگيرشده توسط پليس تركيه در اين سال، 23 درصد اتباع عراقي، 6 درصد ايراني، 6 درصد افغان، 8 درصد آسياي ميانه و باقي، از اتباع بنگلادش و هند بوده‌اند. طي 10 سال گذشته ،گذر غيرقانوني از مرز مشترك ايران و تركيه رو به افزايش بوده در حدي كه از نيمه دوم سال 2017 دولت تركيه با موافقت اتحاديه اروپا، ديواركشي در مسافت 540 كيلومتر مرز مشترك با ايران را آغاز كرد كه هزينه اين اقدام هم از سوي اتحاديه اروپا پرداخت مي‌شود چنانكه تا امروز و براساس اعلام وزير داخله تركيه، 220 كيلومتر از ديواركشي با بلوك‌هاي بتني به ارتفاع 3 الي 6 متر، انجام شده و 241 كيلومتر ديگر هم به درازاي ديوارها اضافه خواهد شد. البته اين ديوارها هم همچنان قابل نفوذ است چنانكه يك منبع آگاه به «اعتماد» مي‌گويد با وجود ديواركشي دولت تركيه از چالدران (نقطه صفر مرزي آواجيگ) تا مرز نخجوان، اخباري از منابع موثق درباره احداث تونل‌هاي زيرزميني زير همين ديوارها دريافت شده است.
اين منبع آگاه همچنين مي‌گويد كه هنگ مرزي ايران و حتي پليس مرزي تركيه، با باقي معابر غيرقانوني در اين استان مشكلي ندارند و حتي هنگ مرزي و مرزبانان ايران، بارها از كولبري كالاهاي معمولي همچون پوشاك و مواد خوراكي كه به صورت غيرمجاز وارد ايران شده، چشم‌پوشي كرده‌اند چون مشكلات اقتصادي كولبران مرزنشين را درك مي‌كنند اما مشكل زماني آغاز شده كه برخي نقاط صفر مرزي در خاك تركيه، تبديل به آزمايشگاه‌هاي غيرقانوني توليد موادمخدر شده و يكي از دلايل سخت‌گيري‌هاي پليس مرزي تركيه در مقابل ورود پناهجويان يا حتي كولبران از خاك ايران هم، مبارزه با همين آزمايشگاه‌هاي پنهان و غيرقانوني در مجاورت مرز ايران و همچنين، جلوگيري از قاچاق انسان است در حدي كه معابر مرزي منتهي به اروميه، يك مرز نظامي محسوب مي‌شود.
طبق گزارشي كه در خبرگزاري الجزيره منتشر شده، در پنج ماه اول سال 2020 نيروهاي امنيتي تركيه مانع از ورود غيرقانوني حدود 53هزار پناهجو از مرز شرقي اين كشور شده‌اند در حالي كه در همين مدت به ازاي اين تعداد، 122 هزار پناهجو موفق شدند با گذر از مرز تركيه، خود را به اروپا برسانند. وزير كشور تركيه چندي قبل اعلام كرد كه دولت اين كشور از سال 2016، از ورود بيش از دو ميليون پناهجو در مرزهاي جنوب و شرق اين كشور، جلوگيري كرده است. به نظر مي‌رسد يكي از دلايل تشديد برخوردهاي دولت تركيه با هرگونه ورود غيرمجاز به خاك اين كشور از مرزهاي جنوب شرق و در مجاورت با ايران، ضرورت پاسخگويي در قبال وجوهي است كه از اتحاديه اروپا دريافت كرده است؛ آخرين روزهاي سال 2021، اعلام شد كه اتحاديه اروپا طي 5 سال گذشته، بيش از 600 ميليون يورو بابت ديواركشي در مرز تركيه و ايران به دولت اين كشور پول پرداخت كرده و البته قرار است اين پرداخت‌ها تا زمان پايبندي دولت تركيه به تعهدات توافقنامه‌هاي بين‌المللي درباره حقوق پناهجويان مقيم در اين كشور ادامه داشته باشد.