يادي از شهريار عدل به مناسبت تولدش
كاشفان فروتن تاريخ
محسن آزموده
ما ايراني‌ها خيلي به گذشته باستاني و تاريخي خودمان مي‌نازيم. جابه‌جا مي‌نشينيم و براي يكديگر يا براي غيرايراني‌ها بساط مي‌كنيم؛ از مجد و شكوه ايران باستان و قدمت چند هزار ساله آن تعريف مي‌كنيم. البته اين كار يعني پرداختن به تاريخ و حتي افتخار كردن به آن، اولا اشكالي ندارد و ثانيا اختصاصي به ايراني‌ها ندارد. مردم جوامع ديگر هم معمولا زياد درگير گذشته‌اند و آنها كه تاريخ مشترك قديمي و شكوهمند دارند، زياد از آن حرف مي‌زنند. ضمن آنكه آگاهي از تاريخ و رجوع به آن به خصوص اگر با نگرشي انتقادي و عالمانه باشد، بد هم نيست. مشكل زماني است كه آدم -معمولا براي فراموشي اكنون ناگوار- خودش را در تاريخ غرق كند و به جاي رويارويي دقيق با آن، اسير موهومات و قصه‌سرايي شود.
مواجهه انتقادي با تاريخ ايران باستان، كار ساده‌اي نيست، منابع باستاني تاريخي بسيار اندكند و كشف و استخراج و استفاده از آنها كار ساده‌اي نيست و مستلزم سال‌ها صرف وقت و يادگيري زبان‌هايي
-عمدتا مرده- قديمي و دشوار و زحمت كشيدن در كوه و بيابان است. انگشت‌شمارند آنها كه زندگي شيرين‌شان را وقف اين كارها مي‌كنند و گذشته‌هاي دور را با روش‌هاي علمي و به دور از تعصب و
اغراق گويي مورد تحقيق قرار مي‌دهند. شهريار عدل يكي از آنهاست. باستان‌شناس بزرگ، متخصص تاريخ و هنر و معماري و ايران‌شناس برجسته كه قريب به هشتاد سال پيش در 14 بهمن سال 1322 در تهران به دنيا آمد و 31 خرداد 1394 در پاريس به علت ايست قلبي از دنيا رفت.
پروفسور شهريار عدل تحصيلات ابتدايي و سه سال نخست دبيرستان خود را در تهران گذراند و در سال 1338 براي ادامه تحصيل به فرانسه رفت. او در مدرسه عالي علم تاريخي سوربن تاريخ و در مدرسه موزه لوور تاريخ هنر و باستان‌شناسي شرق و تاريخ هنرهاي اسلامي را خواند. عدل ضمن تحصيل در مدرسه معماري پاريس-بوزار دكتراي خود را در رشته تاريخ ايران و آسياي ميانه گرفت. او عضو مركز عليم پژوهش‌هاي علمي فرانسه بود و تلاش‌هاي زيادي در جهت جهاني آثار باستاني و تاريخ ايران كرد. آثار و بناهاي مهمي چون تخت جمشيد، چغارزنبيل و ميدان نقش جهان با كوشش‌ها و تلاش‌هاي او در فهرست ميراث فرهنگي جهاني يونسكو به ثبت رسيد. عدل همچنين بخشي از فيلم‌هاي به‌جا مانده از دوره قاجار شامل سه قطعه فيلم كوتاه از مظفرالدين شاه را در آرشيو عكسي كاخ گلستان پيدا كرد و آنها را براي مرمت به فرانسه برد.
شهريار عدل سال‌ها رياست كميته بين‌المللي تدوين تاريخ آسياي ميانه در يونسكو را به عهده داشت و از اعضاي هيات تحريريه مجله مطالعات ايران (استوديا ايرانيكا) بود. همزمان با برگزاري مجمع عمومي سالانه كشورهاي عضو يونسكو در تاريخ 13 مهر 1388 در مقر سازمان يونسكو در پاريس، مدال فرهنگ جهاني اين سازمان با نام «پنج قاره» به شهريار عدل اهدا شد. شهريار عدل همچنين مقالات در زمينه تاريخ و فرهنگ ايران نوشته كه برخي از آنها در دو كتاب تهران پايتخت دويست ساله و هنر و جامعه در جهان ايراني در كنار مقالات ديگر صاحب‌نظران و به كوشش يا سرويراستاري او منتشر شده است. از ديگر آثار عدل مي‌توان به كتاب هنرمندان معروف به دوست محمد (با ترجمه اصغر كريمي) و مطالعات باستان‌شناسي ناحيه منظر فرهنگي بم اشاره كرد.
افتخار به گذشته شكوهمند و قصه‌پردازي درباره آن كار ساده‌اي است و عمر و هزينه چنداني از آدم نمي‌گيرد، كاري است كه همه مي‌كنند. امثال شهريار عدل نادر و كميابند، آنها كه بي‌ادعا و ساكت و آرام، در گوشه‌اي در كتابخانه يا در كوه و دشت و بيابان به كار و تحقيق و جست‌وجو مشغولند و همه زندگي‌شان را وقف آن كرده‌اند كه واقعيت تاريخ را به دور از اغراق‌ها و بزرگنمايي‌ها، بر همگان آشكار سازند. يادش گرامي. با اميد.