وزير خارجه امريكا چند معافيت از تحريم مربوط به فعاليت‌هاي هسته‌اي ايران را امضا كرد
اقدام ضروري اما ناكافي
سارا معصومي
ماه ميلادي فوريه همان‌طوركه انتظار مي‌رفت به يكي از پرخبرترين ماه‌ها در حوزه مذاكرات جاري در وين براي احياي برجام تبديل شد. هيات‌هاي مذاكره‌كننده ايران، روسيه، چين، فرانسه، بريتانيا، آلمان و ايالات متحده خود را براي بازگشت به پايتخت اتريش و از سرگيري مذاكرات مهيا مي‌كنند و همزمان در تهران و واشنگتن كه انتظار مي‌رود مركز تصميم‌گيري‌هاي سياسي اصلي در مسير احياي برجام باشند، فاصله اظهارنظرها و تحولات پيرامون اين پرونده كم و كمتر مي‌شود. شامگاه جمعه در حالي كه خبرهاي رسيده حاكي از اين بود كه در طول چند روز آتي مذاكرات در وين از سر گرفته خواهد شد، آنتوني بلينكن، وزير خارجه ايالات متحده دستور لازم را براي تمديد برخي معافيت‌هاي تحريمي ايران در حوزه همكاري‌هاي صلح‌آميز هسته‌اي صادر كرد. براساس اعلام وزارت خارجه امريكا، اين وزارتخانه تهديد به تحريم عليه كشورها و شركت‌هاي خارجي از جمله روسيه، چين و كشورهاي اروپايي را كه با بخش غيرنظامي برنامه هسته‌اي ايران همكاري مي‌كردند، لغو كرد. اين معافيت‌هاي تحريمي در برجام مصوب سال 2015 مشخص شده و دولت دونالد ترامپ نيز تا ماه مه سال 2020 با تمديد آنها موافقت كرده بود اما در نهايت در اين تاريخ به اين معافيت‌ها به عنوان بخشي از كارزار «فشار حداكثري» عليه ايران پايان داد. دولت جو بايدن كه در يك سال گذشته با حفظ و بعضا تشديد تحريم‌ها عليه ايران كارزار فشار حداكثري عليه تهران را حفظ كرده، مي‌گويد كه تمديد معافيت‌هاي تحريمي ايران كمكي به پيشبرد مذاكرات وين است. به گزارش يورونيوز در بخشي از بيانيه وزارت امور خارجه امريكا آمده است: معافيت از اين فعاليت‌ها براي تسهيل گفت‌وگوها طراحي شده است كه براي رسيدن به توافق در بازگشت متقابل به برجام كمك مي‌كند و زمينه را براي بازگشت ايران به اجراي تعهداتش فراهم خواهد كرد. اين اقدام همچنين براي كمك به منافع منع اشاعه و ايمني هسته‌اي ايالات متحده و محدود كردن فعاليت‌هاي هسته‌اي ايران طراحي شده است. اين اقدام طبق يك تعهد يا به عنوان بخشي از توافق قبلي نيست و ما همچنان بر همكاري با شركا و متحدان براي مقابله با طيف گسترده‌اي از تهديدات ايران متمركز هستيم. وزارت خارجه امريكا اعلام كرده كه اين اقدام را به كنگره نيز اطلاع داده است.
به گزارش آسوشيتدپرس، اين معافيت‌ها به كشورها و شركت‌هاي خارجي اجازه مي‌دهد تا در پروژه‌هاي غيرنظامي به شمول نيروگاه هسته‌اي بوشهر، آب سنگين اراك و رآكتور تحقيقاتي تهران با ايران همكاري كنند.
انتشار اين خبر بلافاصله با واكنش‌هاي متفاوت در رسانه‌ها و فضاي مجازي روبه‌رو شد. برخي خبرنگاران و كارشناسان امريكايي با مثبت خواندن اين اقدام اين سوال را مطرح كردند كه چرا دولت جو بايدن در يك سال گذشته اقدام به تمديد معافيت‌هاي تحريمي ايران در حوزه همكاري با ساير كشورها در فعاليت‌هاي صلح‌آميز هسته‌اي نكرد؟
برخي كابران ايراني نيز اهميت اين اقدام را زير سوال برده و با اشاره به اينكه تمديد اين معافيت‌هاي تحريمي مربوط به حوزه‌هاي اقتصادي، تجاري و مالي - بانكي نيست آن را نه نشانه حسن‌نيت و نه گامي قابل توجه از سوي امريكا خواندند.
در اين ميان برخي رسانه‌هاي فارسي زبان مانند بي‌بي‌سي فارسي در گزارش تحول رخ‌داده وزن بيشتري را به تاثير اين اقدام در محدودسازي برنامه هسته‌اي ايران و نه اهميت آن در مسير احياي برجام اختصاص دادند.
بي‌بي‌سي فارسي به نقل از يك مقام وزارت‌خارجه امريكا نوشت: «بدون تمديد اين معافيت، گفت‌وگوهاي فني با طرف‌هاي ثالث درباره وضعيت سوخت توليدشده در ايران و ساير فعاليت‌هاي مربوط به جلوگيري از گسترش تسليحات هسته‌اي ممكن نبود. اين مجوز به تبديل آب سنگين رآكتور اراك، تامين اورانيوم غني‌شده براي رآكتور تحقيقاتي تهران و انتقال پسماند سوخت به خارج از ايران مربوط مي‌شود. هدف از اين كار باز كردن راه كشورهاي ثالث براي شركت در پروژه‌هاي ايمن‌سازي و جلوگيري از گسترش تسليحات هسته‌اي ايران است، چرا كه نگراني در اين زمينه به ويژه به دليل افزايش ذخيره اورانيوم غني‌شده در ايران رو به افزايش است.»
به گزارش «اعتماد»، ايران يك سال پس از خروج ايالات متحده از برجام در 5 مرحله به اجراي تعهدات هسته‌اي خود طبق برجام پايان داد و در نهايت در زمستان 1399 اجراي داوطلبانه پروتكل الحاقي را هم متوقف كرد. مجموع اين اقدام‌ها زنگ خطر را براي كشورهاي 1+4 و ايالات متحده به صدا درآورد و در‌حالي‌كه ايران از نخستين روزهاي تغيير دولت در ايالات متحده آماده بازگشت به اجراي تعهدات برجامي در صورت اجراي كامل برجام از سوي طرف‌هاي مقابل بود، تاكنون ايالات متحده به توافق بازنگشته و ساير كشورهاي حاضر در برجام نيز از بيم تحريم‌هاي يك‌جانبه امريكا يا روابط تجاري - اقتصادي، مالي - بانكي خود با ايران را متوقف يا به پايين‌ترين سطح رسانده‌اند. در چنين شرايطي از ابتداي آغاز مذاكرات براي احياي برجام در وين از فروردين ماه 1400 تاكنون طرف غربي مساله پيشرفت برنامه هسته‌اي ايران و فاصله گرفتن آن از سقف تعيين‌شده در برجام را به دستاويزي براي تحت فشار قرار دادن تهران چه در فضاي رسانه‌اي و چه در پشت ميز مذاكره تبديل كرده است. هرچند كه سه كشور اروپايي و ايالات متحده بيشترين همصدايي در اين حوزه را باهم داشتند اما چين و روسيه نيز در بخشي از اين ماجرا به خصوص در حوزه منع اشاعه با طرف غربي همراه بودند كه به نظر مي‌رسد با موافقت ايران با نصب مجدد دوربين‌هاي آژانس بين‌المللي انرژي اتمي در مجموعه تسا، اين اعتراض پكن و مسكو فعلا مرتفع شده باشد. چين و روسيه معتقدند تا زماني كه برنامه هسته‌اي ايران تحت نظارت آژانس بين‌المللي انرژي اتمي است نمي‌توان با ادعاي انحراف اين برنامه به سمت نظامي، مسير مذاكرات را منحرف كرد.
در چند روز گذشته همزمان با انتشار اخبار مثبت درباره وضعيت مذاكرات براي احياي برجام در وين، منتقدان احياي برجام در واشنگتن مساله كاهش زمان گريز هسته‌اي ايران را مطرح كرده و چهره‌هاي دموكراتي چون باب منندز و ميچ مك كانل از دو حزب دموكرات و جمهوري‌خواه از جو بايدن خواستند كه با ترك مذاكرات در وين، اعمال تحريم‌ها عليه ايران را با جديت بيشتري پيگيري كند. به ادعاي اين مقام‌هاي امريكايي ايران در حال حاضر از منظر فني هسته‌اي به اندازه‌اي از سقف تعهداتش در برجام فاصله گرفته كه عملا افزايش زماني گريز هسته‌اي ايران به قريب به يك سال ممكن نيست و بايد توافق جديدي با ايران به منظور نيل به اين هدف منعقد شود. مساله‌اي كه چه در دولت دوازدهم و چه در شش ماه گذشته از عمر دولت سيزدهم خط قرمز نظام بوده و هست. در شرايطي كه مجموع اخبار منتشرشده درباره وضعيت مذاكرات وين نشان مي‌دهد در صورت اتخاذ تصميم‌هاي سياسي در هر دو سوي مذاكره، احياي برجام ممكن است آماده‌سازي بستر اين بازگشت هم آغاز شده و اقدام شامگاه جمعه وزارت خارجه ايالات متحده را بايد در اين مسير تفسير كرد. در شرايط رفع موثر تحريم‌ها عليه ايران و راستي‌آزمايي آن توسط تهران، ايران بايد اجراي تعهدات هسته‌اي خود را از سر بگيرد و اين امر بدون تمديد معافيت‌هاي تحريمي براي همكاري با ايران در حوزه فعاليت‌هاي صلح‌آميز هسته‌اي ممكن نيست. ايران در نتيجه توقف اجراي تعهدات هسته‌اي غني‌سازي را تا سطح 60 درصد پيش برده و در نتيجه بر ميزان ذخاير مواد غني‌شده ايران افزوده شده است. در حوزه تحقيق و توسعه نيز ايران اقدام به توليد و راه‌اندازي نسل‌هاي متفاوتي از ماشين‌هاي سانتريفيوژ كرده كه با متن تعهدات تهران در توافق هسته‌اي در تناقض است. در برجام، ايران به واسطه همكاري‌هاي هسته‌اي با ساير كشورها توانست كف و سقف فعاليت‌هاي هسته‌اي خود را با تعهدات داده‌شده همخوان و هماهنگ كند و اكنون نيز براي بازگشت به اجراي توافق در همان مسير بايد قدم برداشته شود كه تمديد معافيت‌هاي تحريمي از سوي امريكا در همين راستاست.
تمديد برخي معافيت‌هاي تحريمي ايران از سوي ايالات متحده در داخل ايران با واكنش‌هاي متفاوتي روبه‌رو شد. تعداد معدودي اين اقدام امريكا را به نمايش حسن‌نيت تعبير كردند اما موضع‌گيري‌هاي رسمي به خصوص از سوي دبير شوراي عالي امنيت ملي و رسانه منتسب به دبيرخانه اين شورا چندان مثبت نبود. علي شمخاني در حساب توييتري خود نوشت: «حق قانوني ايران براي ادامه تحقيق و توسعه و حفظ توانمندي‌ها و دستاوردهاي صلح‌آميز هسته‌اي در كنار تامين امنيت آن در برابر شرارت‌هاي حمايت‌شده با هيچ توافقي قابل محدود شدن نيست.»
موضع حسين اميرعبداللهيان، وزير خارجه اندكي متفاوت و البته مثبت بود. او در پاسخ به پرسش خبرنگاران در اين باره گفت: «ما به طرف‌هاي امريكايي از طريق واسطه‌هايي كه اين روزها پيام‌هايي را منتقل مي‌كنند به صراحت گفتيم بايد در عمل حسن نيت خود را نشان دهند. حسن‌نيت در عمل از نظر ما اين است كه روي زمين اتفاق ملموسي رخ دهد. لغو بخشي از تحريم‌ها به معناي عيني و واقعي خودش ترجمان حسن‌نيتي است كه امريكايي‌ها از آن صحبت مي‌كنند. آنچه روي كاغذ رخ مي‌دهد خوب است، ولي كافي نيست.»
در واشنگتن مقام‌هاي دولت بايدن تلاش كردند با روايت امتياز يك‌جانبه خواندن تمديد معافيت تحريمي ايران از سوي واشنگتن مقابله كنند و همزمان ژست شرط و شروط گذاشتن براي ايران را حفظ كنند. «ند پرايس» سخنگوي وزارت امور خارجه ايالات متحده در واكنش به خبر بازگرداندن معافيت تحريمي برنامه صلح‌آميز هسته‌اي ايران در صفحه توييتري خود نوشت: «تا زماني‌كه تهران به تعهداتش ذيل برجام بازنگردد، ما هيچ‌گونه رفع تحريم‌هايي براي ايران نداشتيم و نخواهيم داشت.» پرايس با مقايسه عملكرد دولت بايدن با ترامپ در قبال ايران ادامه داد: «ما دقيقا آنچه دولت قبلي انجام داد، انجام داديم: «به شركاي بين‌المللي خود اجازه داديم تا به خطرات رو به رشد عدم اشاعه هسته‌اي و ايمني در ايران رسيدگي كنند.»
در ميان كشورهاي عضو برجام روسيه نخستين واكنش به اين خبر را به اسم خود ثبت كرد.
ميخاييل اوليانوف نماينده دايم روسيه در سازمان‌هاي بين‌المللي مستقر در وين و نماينده مسكو در مذاكرات وين با موضوع برداشتن تحريم‌هاي ايران در پيامي توييتري از اين اقدام امريكا استقبال كرده و نوشت: «تصميم ايالات متحده براي احياي معافيت‌هاي «هسته‌اي»، اقدامي در مسير درست است. اين (اقدام) به تسريع احياي برجام و بازگشت متقابل امريكا و ايران به پايبندي به توافق ۲۰۱۵ (برجام) كمك خواهد كرد. همچنين مي‌توان آن را نشانه ورود مذاكرات وين به مرحله نهايي دانست.»
معناي اقدام امريكا به زبان ساده
با توجه به ابعاد فني بحث همكاري‌هاي هسته‌اي ايران با كشورهاي عضو برجام، تمديد معافيت‌هاي تحريمي مربوط به اين مساله ابهام‌هايي را به وجود آورد كه برخي از آنها به شرح زير است.
1- آيا اين اقدام، نشان حسن‌نيت امريكاست؟
خير، اين اقدام، حركت ضروري در مسير تسهيل بازگشت ايران به تعهدات برجامي در صورت توافق است.
۲- آيا اين اقدام به معناي احياي برجام است؟
خير، تعهدات هسته‌اي ايران يك مساله و رفع تحريم مساله ديگر است كه هنوز حل نشده و گفته مي‌شود كه اختلاف‌هاي ايران با ايالات متحده در اين خصوص به علاوه مساله تضمين عدم خروج مجدد امريكا از برجام همچنان به قوت خود باقي است و بايد ديد كه در دور جديد مذاكراتي در وين اين اختلاف قابل حل و فصل است يا خير.
3- معناي اين اقدام امريكا در مسير مذاكرات چيست؟
با توجه به 8 دور مذاكره انجام‌شده در وين و اخبار رسيده از پايتخت اتريش، احياي برجام ممكن است و اخيرا رييس كميسيون سياست خارجي مجلس شوراي اسلامي نيز به نقل از علي باقري رييس هيات مذاكره‌كننده ايران اعلام كرد كه امكان رسيدن به توافق برد -برد در وين وجود دارد لذا مي‌توان گفت كه همه در حال مهياشدن براي بازگشت به برجام هستند و گام‌هاي لازم يك به يك برداشته و اجراي آنها در عمل راستي‌آزمايي خواهد شد.
۴- چرا تيم بايدن با محافظه‌كاري از اين اقدام ياد مي‌كند؟
فضاي ملتهب سياسي داخل امريكا در بحث مخالفت با برجام را نبايد ناديده گرفت. در چند روز اخير از منندز دموكرات تا مك‌كانل جمهوري‌خواه مخالفت خود را با احياي برجام اعلام كرده‌اند و آخر همين هفته رابرت مالي بايد در سنا درباره چرايي «ضعف نشان دادن بايدن» در مذاكرات توضيح بدهد؛ لذا طبيعي است كه دولت ايالات متحده با دو هدف عدم ضعف نشان ندادن در مذاكرات وين و عدم تحريك مخالفان برجام در كنگره همزمان با تمديد اين معافيت به شاخ و شانه كشيدن براي ايران هم ادامه بدهد.
5- آيا تمديد اين معافيت‌ها به اين معناست كه تهران ابتدا به ساكن اجراي تعهدات هسته‌اي را آغاز مي‌كند يا حتي در صورت عدم احياي برجام هم دست به كاستن از توانمندي فعلي هسته‌اي از كانال همكاري‌هاي هسته‌اي با ساير كشورها خواهد زد؟
خير، ايران همواره اعلام كرده كه ايالات متحده به عنوان عضو خاطي و خارج شده از توافق بايد تحريم‌هاي خلاف برجام را لغو كند و ايران پس از راستي‌آزمايي رفع موثر تحريم‌ها دست به بازگشت به اجراي تعهدات هسته‌اي خواهد زد. در صورتي كه پروسه مذاكرات وين نيز به احياي برجام منتهي نشود اساسا ايران توسعه برنامه هسته‌اي را در دستور كار خود قرار خواهد داد و اين مساله‌اي است كه بارها از زبان مسوولان مذاكره چه در دولت قبل و چه اين دولت شنيده شده است.