طبيعت‌ هم از كولبران باج مي‌گيرد

بنفشه سام‌گيس

به دنبال فوت يك كولبر به دليل سقوط از ارتفاعات سردشت، تعداد كولبران مجروح و متوفي بر اثر حوادث غير انتظامي طي 3 ماه گذشته به 9 نفر افزايش يافت. طبق اعلام منابع آگاه، شامگاه 25 بهمن، آزاد اسماعيل‌پور كه جواني 37 ساله و از اهالي روستاي «كولسه» (از توابع شهرستان سردشت) و پدر دو فرزند خردسال بوده، حين كولبري در معابر ارتفاعات روستاي «آلواتان» اين شهرستان، از ارتفاع سقوط كرده و به دليل شدت مجروحيت، جان خود را از دست داده است. 
بررسي‌هاي «اعتماد» نشان مي‌دهد كه طي 3 ماه گذشته، 9 كولبر از اهالي ثلاث باباجاني، سردشت، جوانرود، بانه و سقز به دليل وقوع حوادث غيرانتظامي (سقوط از ارتفاعات، انفجار مين در معابر كولبري) در نوار مرزي نوسود و بانه دچار حادثه شده‌اند چنانكه در فاصله 23 آبان تا 25 بهمن، 4 كولبر از ارتفاعات مرزي سقوط كرده‌اند و 5 كولبر هم قرباني انفجار مين شده‌اند. از مجموع حادثه‌ديدگان، يك نفر (آزاد اسماعيل‌پور) به دليل شدت جراحات فوت كرده و 8 نفر دچار صدمات شديد به سر، قطع عضو يا جراحات شديد در ناحيه پا شده‌اند. 
جان باختن و مجروحيت شديد مرزنشينان شمال‌غرب كشور در زمان كولبري، فقط به حوادث غير انتظامي محدود نمي‌شود. هر هفته، تعداد قابل توجهي از كولبران، حين تردد در معابر مرزي شمال‌غرب كشور، بر اثر هدف‌گيري نيروهاي مرزباني ايران، تركيه يا عراق، جان خود را از دست داده يا به ‌شدت زخمي مي‌شوند. مرور آمار فوت و مجروحيت كولبران بر اثر حوادث غيرانتظامي، نشان مي‌دهد كه اگرچه خطر مجروحيت يا مرگ بر اثر سقوط از ارتفاع، يخ‌زدگي، انفجار مين، گم شدن در معابر كولبري، غرق شدن در رودخانه‌هاي مرزي يا حتي ايست قلبي به دليل سنگيني وزن كوله‌ها، به مراتب بسيار كمتر از ماحصل برخورد مرزباني با كولبران است، موقعيت جغرافيايي نوار مرزي دو استان همسايه با اقليم كردستان عراق و روستاهاي مرزي تركيه (استان كردستان و آذربايجان غربي) به گونه‌اي است كه حتي اگر مرزبانان ايران، عراق و تركيه، سلاح خود را غيرمسلح كرده و چشم بر مجموع ترددهاي غيرقانوني كولبران در معابر مرزي ببندند، باز هم ارتفاعات سر به فلك كشيده و معابر مين‌گذاري شده و رودخانه‌هاي خروشان و كولاك برف در نوار مرز مشترك ايران، تركيه و كردستان عراق، قرباني خواهد گرفت. از آنجا كه زمين‌هاي شمال غرب ايران در مقايسه با منطقه مجاور در كشور تركيه و اقليم كردستان، گودتر است و ارتفاع پست‌تري دارد، كولبران مرزنشين كه مي‌خواهند از نوار مرزي شمال يا جنوب استان آذربايجان غربي يا معابر كولبري استان كردستان، به خاك اقليم كردستان يا تركيه برسند، بايد قلل صعب‌العبور متعددي را زير پا بگذارند اگرچه كه با وجود امتداد رشته كوه‌هاي زاگرس در نوار مرز مشترك هر سه كشور، حتي مسيرهاي كوهستاني در دو استان كردستان و آذربايجان غربي كه بيشترين و اصلي‌ترين معابر كولبري را دارند هم، با يكديگر متفاوت است چنانكه ارتفاعات استان كردستان و معابر كولبري در نوار مرزي بانه و مريوان، پيچ و تاب و ناهمواري‌هاي كمتر، طول كوتاه‌تر و صعود آسان‌تري در مقايسه با ارتفاعات استان آذربايجان غربي دارد، چراكه در مناطق كوهستاني و در معابر كولبري در شهرستان‌هاي خوي، چالدران و ماكو كه در شمال استان آذربايجان غربي واقع شده‌اند، ارتفاع قله و دامنه كوهستاني مشترك بين دو كشور، سبب شده كه شيب ارتفاعات در خاك ايران، به دره‌هاي عميق‌تر منتهي شده و سينه ارتفاعات در ايران، صخره‌هاي تيزتر و مسيري ناهموارتر براي قدم‌هاي كولبران بسازد و به همين دليل، معمولا تعداد قربانيان حوادثي همچون دفن شدن زير آوار بهمن، گم شدن در معابر كولبري يا يخ‌زدگي بر اثر نابلدي مسيرهاي اصلي، در معابر كور شمال استان آذربايجان غربي و در ارتفاعات مرزي هميشه سفيدپوش بخش شمالي استان، بيشتر است در حالي كه بيشترين حوادث غير انتظامي در نوار مرزي جنوب استان آذربايجان غربي و استان كردستان از جنس تلفات بر اثر انفجار مين، سقوط از ارتفاع يا غرق شدن در رودخانه‌هاي مرزي است.
طبق بررسي‌هاي «اعتماد»، حتي تفاوت كولبري در نوار مرزي شمال و جنوب استان آذربايجان غربي و نوار مرزي استان كردستان هم مي‌تواند در دفعات و شدت حوادث غير انتظامي براي كولبران موثر باشد. در معابر كولبري جنوب استان آذربايجان غربي (شهرستان‌هاي سردشت، اشنويه و پيرانشهر) و نوار مرزي استان كردستان (شهرستان‌هاي بانه و مريوان) كه در مجاورت اقليم كردستان عراق است، كالاهاي كولبري اغلب از نوع كالاهاي مصرفي (پوشاك، وسايل صوتي و تصويري، يخچال و اجاق گاز و ماشين لباسشويي و ظرفشويي و تجهيزات خانگي) است كه ممنوعيت اعمال شده بر قاچاق اين اقلام، از جنس ممنوعيت ورود كالاي قاچاق به دليل آسيب اقتصادي بر پيكره توليد داخلي است در حالي كه شنيده‌هايي به نقل از كولبران، تاييد مي‌كند كه حجم ورود كالاهاي ممنوعه مشمول مجازات‌هاي امنيتي و كيفري (مشروبات الكلي، پيش‌سازها يا مواد محرك، اسلحه و مهمات جنگي) از نوار مرزي جنوب استان آذربايجان غربي در آن حد هست كه به تشديد برخوردهاي انتظامي يا موانع زمينگير‌كننده و حتي مرگ‌آور براي كولبران در حال تردد در اين نوار مرزي منجر شود. اما معابر كولبري در نوار مرزي شمال استان آذربايجان غربي، حكايتي متفاوت از دو منطقه ديگر دارد؛ بيشترين حجم قاچاق معكوس (سيگار، چاي و اقلام خوراكي فاسد نشدني توليد ايران) به دليل نوسانات دايمي قيمت دلار در ايران و تفاوت قابل توجه قيمت عرضه و تقاضاي اين اقلام در دوسوي مرز، از معابر كولبري شمال آذربايجان غربي و از نوار مرزي خوي، چالدران و ماكو انجام مي‌شود و البته، آمار تردد پناهجويان به مقصد اروپا هم در اين نوار مرزي بالاست. صرف‌نظر از اين گزاره‌هاي اقتصادي، آنچه در هر سه منطقه كولبري (نوار مرزي جنوب و شمال استان آذربايجان غربي و نوار مرزي استان كردستان در مجاورت اقليم كردستان و تركيه) مشترك است؛ كولبران در هر سه منطقه، در معرض مرگ هستند، موقعيت جغرافيايي هر سه منطقه كولبري، صرف‌نظر از شكل و نوع و دليل تردد، خطر مرگ و مجروحيت را براي تمام كولبران افزايش مي‌دهد. علاوه بر اين، مرزنشينان در هر دو استان؛ چه ساكنان نوار مرزي مريوان و بانه، چه ساكنان نوار مرزي پيرانشهر و سردشت و چه ساكنان نوار مرزي خوي و چالدران و ماكو، اقليت فقير و بي‌بضاعتي هستند كه طي 4 دهه گذشته، نه تنها از ساده‌ترين سازه‌ها و بهسازي‌هاي منجر به ارتقاي شرايط زيست مرزي محروم مانده‌اند، آخرين فرصت‌هاي بهبود معيشت - اشتغال محدود در بازارچه‌هاي مرزي و امرار معاش موقت و ناچيز از طريق دفترچه‌هاي پيله وري – هم به دنبال تعطيلي متناوب بازارچه‌هاي مرزي و تغييرات مكرر قواعد استفاده از دفترچه‌هاي مرزنشيني و ابلاغ بايد و نبايدهاي عجيب و نامفهوم توسط غيربومي‌هاي غيرمرزنشين براي بومي‌هاي مرزنشين، تقريبا به صفر رسيده چنانكه امروز، اگر يك خانواده مرزنشين، چند راس بز و گوسفند يا چند هكتاري زمين براي كاشت جو و بلغور نداشته باشد يا مانده جيبش اجازه ندهد كه پمپ آبي براي آبياري زمينش اجاره كند، به دليل تعطيلي چند ساله و ركود بازارچه‌هاي مرزي در هر سه منطقه، محكوم به دراز كردن دست ناداري پيش دولت و نهادهاي حمايتي است. ساكنان روستاي «كوران» كه سال گذشته بابت دفن شدن 5 كولبر اين روستا زير آوار برف ارتفاعات مرزي تركيه، عزادار شدند، به «اعتماد» مي‌گفتند تازه دو سال است كه از نعمت برق برخوردار شده‌اند. محروميت از رفاه شهروندي، دليل مهمي است كه نه تنها مرزنشينان ساكن در نوار مرزي را به ادامه كولبري، با وجود همه تهديدها و هشدارهاي انساني و غيرانساني، تشويق و حريص مي‌كند، گوش و چشم و حافظه اين مردمان محروم، با وعده‌هاي خوش آب و رنگ اما بايگاني شده دولت‌ها، سيراب است چنانكه امروز اگر حرف اول يك وعده دولت‌ها و مثلا، احداث كارخانه سيگار‌سازي يا سيمان‌سازي را، براي يك مرزنشين ساكن نوار مرزي استان كردستان يا آذربايجان غربي بگويي، كل پرونده اين وعده را برايت تشريح مي‌كند و در آخر، مثل هميشه، طناب كوله‌بري‌اش را روي شانه، گره محكم‌تر مي‌زند و مي‌رود و در قله‌هاي هميشه سفيدپوش بي‌انتها گم مي‌شود.