ايران، برجام و بحران اوكراين

به‌رغم پيش‌بيني برخي كشورهاي غربي در مورد حمله تمام عيار روسيه به اوكراين، اما حداقل با توجه به عواقب مصيبت‌بار اشغال افغانستان توسط شوروي در 1980 به اضافه واكنش منفي جامعه بين‌المللي و امكان تحريم‌هاي گسترده عليه روسيه در صورت حمله به اوكراين مشكل مي‌توان رهبري روسيه را در دست زدن به چنين ريسك بزرگ و نسنجيده‌اي تصور كرد. وسعت اوكراين در حدود وسعت افغانستاني است كه روسيه (شوروي) تجربه اشغال آن را دارد؛ با اين تفاوت كه جمعيت كنوني اوكراين دو برابر جمعيت افغانستان در 1980 است. به استثناي حدود 17درصد از جمعيت اوكراين كه روس‌تبارند، روسيه مشكل مي‌تواند نگران مقاومت حدود 80درصد از مردم اوكراين نباشد. 90درصد از اين مردم در همه‌پرسي استقلال در 1991 به جدايي از روسيه راي دادند و در آخرين انتخابات رياست‌جمهوري در 2019 بيش از 80درصد از راي‌دهندگان از كانديداهايي كه به درجات مختلف متمايل به غرب بودند، حمايت كردند. 
به‌علاوه، روسيه در 1994 در ازاي غيرهسته‌اي شدن اوكراين حاكميت ملي و تماميت ارضي آن كشور را تضمين كرد. در چنين شرايطي ضمن اينكه قاعدتا روسيه نبايد ريسك يك جنگ تمام‌عيار را بپذيرد، اما همچنان اقداماتي مشابه اقدامات سال 2014 روسيه عليه اوكراين و نيز اقداماتي مانند نوعي محاصره خشكي و دريايي اوكراين و حملات سايبري نامحتمل نيست. ضمن اينكه همچنان مي‌توان اميدوار بود كه نهايتا فرمولي منطقي كه هم نگراني‌هاي امنيتي مشروع روسيه را رفع كند و هم حق تعيين سرنوشت اوكراين را به رسميت بشناسد، يافت شود. 
جدا از انگيزه‌ها و اهداف روسيه در به چالش كشيدن اوكراين و غرب، سوال اين است كه اين بحران چه تاثيري مي‌تواند بر ايران داشته باشد. تاثيرات عام بحران اوكراين بر ايران از جهت تاثير خروجي آن بر توازن قوا در سطح بين‌المللي است. اگر روسيه از اين بحران پيروز در آيد، جهان وارد دوره «نظم بعد از جنگ سرد» خواهد شد؛ نظمي كه با گسترش ناتو و اتحاديه اروپا با ضرر روسيه همراه بود. 
در چنين نظم جديدي مي‌توان انتظار داشت كه موقعيت روسيه و چين با شيوه خاص حكمراني‌شان به ضرر غرب تحكيم شود. به عكس، اگر مساعي روسيه در اوكراين با موفقيت همراه نباشد، «نظم بعد از جنگ سرد» بيش از پيش تحكيم خواهد شد و مسكو هم در خارج نزديك، هم در داخل و هم به لحاظ تضعيف موقعيت پوتين مشكل پيدا خواهد كرد و لطماتي نيز به موقعيت چين و دورنماي احياي كنترل چين بر تايوان وارد خواهد شد. ناگفته پيدا است كه هريك از اين دو سناريو براي ايران و سياست خارجي‌اش داراي سودها و ضررهاي آشكاري است.
 ايران در دور قبلي بحران اوكراين در 2014 موضع قابل درك و قابل دفاعي اتخاذ كرد. موضع ايران در آن زمان بيشتر در واكنش به قطعنامه مجمع عمومي سازمان ملل تحت عنوان «احترام به تماميت ارضي اوكراين» تجلي يافت. 100 كشور به اين قطعنامه راي مثبت دادند و 11 كشور (ارمنستان، بلاروس، بوليوي، كوبا، نيكاراگوئه، كره‌شمالي، روسيه، سودان، سوريه، ونزوئلا و زيمبابوه) در حمايت از روسيه با آن مخالفت كردند و برخي كشورها مانند چين با گفتن اينكه مذاكرات در جريان است و قطعنامه زودهنگام است، به آن راي ممتنع دادند. در اين راي‌گيري ايران به همراه 57 كشور ديگر غايب شد.
در ارتباط با تاثير بحران اوكراين بر مذاكرات وين براي احياي برجام، مي‌توان تاثير محتوايي اين بحران بر مذاكرات وين را ناچيز دانست. هر چند به لحاظ شكلي، اوج‌گيري بحران اوكراين مي‌تواند مذاكرات وين را از مركز توجه رسانه‌اي خارج كند، اما بعيد است تصوراتي مانند استفاده روسيه از «برگ ايران» و مانند آن مبنايي داشته باشد. روسيه نقش عمده‌اي در مذاكرات وين ندارد و تنها يكي از 7 عضو برجام است. ايران و امريكا طرف‌هاي اصلي برجام‌اند و خروجي مذاكرات صرفا موكول به توافق بين آن دو است. 
همان‌طور كه ايران و امريكا روند توافق در مورد برجام در تير 94 را با مذاكرات دوجانبه در عمان در سال 91 آغاز كردند، در صورت لزوم مي‌توانند بدون حضور ديگران كار را انجام دهند؛ خاصه آنكه براي احياي برجام اين‌بار نيازي به شوراي امنيت و واهمه‌اي از حق وتو ديگران نيز نيست. به‌علاوه، نقش روسيه در دور اخير مذاكرات كمتر به سود ايران بوده است. روس‌ها صريحا گفتند كه از پيشنهادات اوليه ايران در آغاز دور هفتم ناخشنود بودند. آنها ضرب‌الاجل تلويحي غرب براي خاتمه مذاكرات را به‌طور تلويحي تاييد كردند و در حالي كه ايران مخالف توافق موقت بود، روسيه پيشنهادي براي انعقاد توافق موقت ارايه كرد. به‌علاوه، وزراي خارجه امريكا و روسيه در دو نوبت (حاشيه نشست گروه 20 و در 21 ژانويه در ژنو) از لزوم هماهنگي بين خود در مورد مذاكرات وين سخن گفتند. سرگئي ريابكوف در 14 آگوست 2014 در پاسخ به انتقادات شديد در روسيه مبني بر اينكه روسيه بايد مانع برجام مي‌شد، به خوبي حق مطلب را ادا كرد. او گفت: «من اعتقاد دارم كه بدون حضور روسيه هم توافق حاصل مي‌شد، با اين تفاوت كه شرايط آن براي روسيه بسيار بدتر مي‌بود.»