واقعيت نهفته در جنگ اوكراين فراتر از بازار انرژي است
تهديد امنيت غذايي دنيا
چين تنها كشوري است كه از سه ماه پيش دست به احتكار غلات زده است
دي ماه سال جاري خبر آمد كه چين نصف غلات دنيا را ذخيره كرده است؛ اين ميزان ذخيره‌سازي، درحالي كه اين كشور تنها 18درصد از كل جمعيت جهان را در خود جاي داده، ابهامات زيادي را ميان تحليلگران بازار مواد غذايي دنيا ايجاد كرده بود. آيا پكن از واقعه‌اي در آينده كه مي‌تواند به تهديدي براي زنجيره غذايي ميليون‌ها نفر تبديل شود، خبر داشته است؟ كمتر از دو ماه بعد، روسيه برخلاف تمام ادعاهايي كه در محافل بين‌المللي داشت به اوكراين حمله كرد. در نگاه اول مهم‌ترين بازارهايي كه از اين حمله زيان ديدند، نفت و گاز و رمزارز بودند؛ چراكه با توجه به نوع درگيري ميان دو كشور و احتمال اتخاذ تحريم‌ها عليه روسيه، گمانه‌زني‌هايي درخصوص كاهش عرضه در بخش انرژي ايجاد شد. اما نكته‌اي كه كمتر به آن توجه شده، تحت تاثير قرار گرفتن امنيت غذايي كشورهاي آسيايي، اروپايي و آفريقايي با احتمال افزايش بيشتر قيمت مواد غذايي و نهاده‌ها است. پيش‌تر و در بحبوحه كرونا و شيوع گسترده آن در جهان قيمت مواد غذايي شوك‌هاي زيادي به خود ديده بود و حتي فائو نيز چندي پيش اعلام كرد كه قيمت مواد غذايي به بالاترين رقم 10 سال اخير رسيده است. حال كه آتش جنگ زبانه كشيده و معلوم نيست چه زماني خاتمه يابد، علاوه بر جان اوكرايني‌ها، جان ميليون‌ها نفر كه حتي ممكن است هزاران كيلومتر با مناطق درگير جنگ فاصله داشته باشند نيز در خطر باشد. البته كه اولين تكانه اين جنگ در تركيه با تشكيل صف در جلوي نانوايي‌ها آغاز شد و به نظر مي‌رسد دير يا زود به ساير كشورها و به خصوص آنهايي كه در خاورميانه قرار دارند، برسد. اگرچه كه در اين بين ممكن است تبعاتي نيز براي كشور داشته باشد؛ براساس داده‌هاي رسمي اصلي‌ترين كشور براي واردات گندم به ايران، روسيه است. بنابراين هر تغييري در ميزان كشت و برداشت غلات در اين كشور، مستقيما بر امنيت غذايي ايران تاثير مي‌گذارد.
چرا روسيه و اوكراين كشورهايي مهم هستند؟
يك ماه پيش از آغاز حمله روسيه به اوكراين، رسانه‌هاي امريكايي از «در خطر افتادن امنيت غذايي 14 كشور آسيايي و آفريقايي كه به گندم اوكراين وابسته هستند» گفته بودند. بخش بزرگي از زمين‌هاي حاصلخيز اوكراين در مناطق شرقي اين كشور قرار دارند؛ همان مناطقي كه بيشتر در معرض حمله روس‌ها بودند. رويترز هفته پيش گزارش داده بود كه «اين دو كشور درگير جنگ، 29درصد از صادرات جهاني گندم، 19درصد از صادرات دانه ذرت و 80درصد از صادرات روغن آفتابگردان را دراختيار دارند، بنابراين تجار و كشورها نگرانند كه در صورت هر درگيري و تداوم آن براي مدت نامعلومي، بر قيمت و عرضه محصولات تاثير گذاشته و نياز باشد كشورها به دنبال جايگزين گردند، به خصوص آنكه اوكراين براي مدت‌هاي زيادي به عنوان سبد غلات اروپا شناخته مي‌شد.»
به باور برخي كارشناسان تبعات غذايي حمله روسيه به اوكراين براي خاورميانه و آفريقا بيشتر از اروپايي‌هاست، چراكه 40درصد از گندم و ذرت اين منطقه توسط اوكراين تامين مي‌شود و از آنجايي كه كشورهاي خاورميانه نيز درگير بحران‌هاي ريز و درشت اقتصادي و بعضا بي‌ثباتي‌هاي سياسي هستند، هر گونه كاهش واردات گندم مي‌تواند به افزايش قيمت نان و درنهايت نارضايتي اجتماعي دامن زند. به عنوان مثال لبنان يكي از كشورهاي وابسته به محصولات كشاورزي اوكراين است كه اگر درگيري در اين كشور طولاني شود، مشكلات ساختاري شديدي را براي لبنان بحران زده و درگير تورم به وجود مي‌آورد. اگرچه نگراني‌ها براي طرفين تجاري روسيه نيز وجود دارد؛ هفته گذشته شهروندان تركيه نگران كاهش واردات گندم از روسيه بودند و جلوي نانوايي صف بستند. به نظر مي‌رسد تاثير جنگ روسيه و اوكراين بر خاورميانه و آفريقا نه تنها به دليل افزايش قيمت نفت خوشايند نباشد كه به دليل تهديد امنيت غذايي، به افزايش قيمت كالاهاي اساسي مانند نان بينجامد كه درنهايت براي دولت‌ها دردسر خواهد داشت.
چين در امان است
در شرايطي كه تقريبا تمام كشورهاي اروپايي، خاورميانه و امريكا نگران پيامدهاي جنگ روسيه و اوكراين در بازارهاي جهاني و سبد غذايي هستند، چين نگراني ندارد، چراكه اولا ذخاير نفت خود را از اول فوريه و پس از ديدار با رييس‌جمهور روسيه افزايش داده است؛ رويترز تخمين زده كه «ذخاير نفت خام چين 30 ميليون بشكه از اوايل نوامبر افزايش يافته كه 10 ميليون بشكه آن در پالايشگاه‌ها و 20 ميليون بشكه در پايانه‌هاي تجاري قرار دارند. بررسي ماهواره‌اي منابع ذخيره‌سازي چين، 950 ميليون بشكه ذخيره نفتي اين كشور را نشان مي‌دهد.»
ثانيا در سال گذشته ميلادي توانست ركورد برداشت محصولات كشاورزي از كشورش را جابه‌جا كند. وزارت كشاورزي امريكا پيش‌بيني كرده كه «چين در نيمه اول سال زراعي جاري، 69درصد ذخاير ذرت جهان، 60درصد ذخاير برنج و 51درصد از ذخاير گندم دنيا را دراختيار بگيرد. يعني كشوري با حدود 18درصد از جمعيت جهان بيش از نيمي از ذرت و ساير غلات جهان را ذخيره كرده است.» اگرچه كه عنوان شده بود «دولت چين ظاهرا به دليل ترس از قحطي در حال ذخيره‌سازي غلات است» اما خبرگزاري ژاپن اعلام كرد كه «اين اقدام دولت چين درنهايت منجر به افزايش شديد قيمت غلات در جهان مي‌شود كه كشورهاي بيشتري را در معرض قحطي قرار مي‌دهد.» نكته در اين است كه گفته‌هاي اين خبرگزاري ژاپني در روزهايي منتشر شد كه روسيه به اوكراين حمله نكرده بود. كنار هم قرار دادن داده‌هاي مربوط به وضعيت كشاورزي روسيه و برداشت غلات در چين نشان مي‌دهد كه در حال حاضر بخش عمده امنيت غذايي جهان به عملكرد روسيه و چين وابسته است و شايد به همين دليل باشد كه سازمان خواربار و كشاورزي ملل متحد جهاني، فائو يك ماه پيش هشدارهايي در اين خصوص داده بود. مونيكا توتاوا، يكي از اقتصاددان‌هاي فائو گفته بود: «روسيه در حال حاضر ۲۰درصد و اوكراين حدود ۱۰درصد از صادرات غلات به بازار دنيا را دراختيار دارند. حدود ۱۰درصد از توليد غلات دنيا در روسيه انجام مي‌شود درحالي كه توليد اوكراين ۳درصد از كل توليد دنيا را در بر مي‌گيرد. بنابراين درگيري‌هاي بين روسيه و اوكراين تاثير منفي بر بازار غلات جهان و قيمت‌ها خواهد گذاشت.»
ايران چه مي‌شود؟
نياز سالانه به گندم در كشور حدود 15 ميليون تن است كه 5 ميليون تن آن در كشور توليد مي‌شود تا 4 ميليون تن نيز جزو ذخاير استراتژيك دولت است و مابقي از طريق واردات تامين مي‌شود. البته كه در سال جاري به دليل خشكسالي شديد ميزان برداشت محصول نيز كاهش يافته. فريال مستوفي، رييس مركز خدمات سرمايه‌گذاري و مشاوره در اتاق بازرگاني ايران در مهر ماه گفته بود كه «برداشت كل گندم كشور بين 10 تا 11 ميليون تن تخمين زده مي‌شود كه از ميانگين سالانه 15 ميليون تن كمتر است.» تفاوت شديد ميان نياز كشور به گندم و توليد باعث شده كه «واردات اين كالاي اساسي» پيش از آنكه بحران جدي براي كشور ايجاد كند، در دستور كار قرار بگيرد. در اين خصوص رييس كانون صنايع غذايي ايران در آبان ماه خاطرنشان كرد: «مي‌بايست وارد مذاكره با هر كشوري كه مازاد توليد دارد بشويم.» محمدرضا مرتضوي در بخشي از سخنان خود به اين موضوع اشاره كرد: «در سال جاري نياز به واردات 7 و نيم ميليون تن گندم داريم كه تا آبان ماه 5 ميليون تن آن وارد شده است. روسيه اصلي‌ترين تامين‌كننده گندم در كشور است و پس از آن كشورهاي اروپاي شرقي و آلمان ديگر تامين‌كنندگان گندم ما هستند.» كنار هم قرار دادن وضعيت خشكسالي و آب و هوايي كشور براي توليد گندم و نياز به واردات آن از يك‌سو و جنگ روسيه با اوكراين و احتمال افزايش شديد قيمت غلات نشان مي‌دهد كه وضعيت امنيت غذايي كشور با تنش اخير، ممكن است بدتر شود، به خصوص اگر روسيه بخواهد قيمت صادراتي محصولاتش را تغيير دهد.