توافق چند مرحله‌اي و مساله پساتوافق
يوسف مولايي
اسناد و شواهد حاكي از آن است كه مذاكرات هسته‌اي ايران با كشورهاي 1+4 و امريكا به مراحل حساس و نهايي خود نزديك شده است. با توجه به اينكه هنوز متن توافق منتشر نشده است، تحليلگران نمي‌توانند در خصوص جزييات توافق، اعلام نظر كنند اما برخي جزييات به نقل از منابع آگاه كه نام‌شان نيز فاش نمي‌شود در خبرگزاري‌هاي بين‌المللي مطرح است كه بخشي از دورنماي توافق احتمالي را نظيرسازي مي‌كنند. مشخص است كه مطالبه اصلي ايران، رفع كامل تحريم‌هاي اقتصادي است و در نقطه مقابل نيز امريكا خواستار بازگشت ايران به تعهدات برجامي براي كاهش فعاليت‌هاي هسته‌اي است. همان‌طوركه امريكا مخالف رفع كامل تحريم‌هاي اقتصادي عليه ايران است و استمرار بخشي از تحريم‌ها را براي تداوم گفت‌وگوها ضروري مي‌داند، ايران نيز تلاش مي‌كند تا دايره فعاليت‌هاي مرتبط با دانش هسته‌اي خود را ارتقا دهد و گزاره‌هاي افزون‌تري را به نفع خود در توافقنامه ثبت كند. از نظر محدوده فعاليت هسته‌اي ايران در حوزه غني‌سازي و انباشت اورانيوم غني‌شده، احتمالا ايران اجازه پيدا خواهد كرد كه غني‌سازي را تا محدوده 5درصد ارتقا دهد كه به نسبت قبل افزايش نسبي در اين حوزه است. امريكا هم در گام نخست اجازه خواهد داد دارايي‌هاي مسدودي ايران در ساير كشورها، عودت داده شود و در مرحله بعد زمينه ورود ايران به بازار نفت فراهم مي‌شود. از سوي ديگر در حوزه تكنولوژي مورد استفاده ايران نيز چانه‌زني‌هايي انجام شده است تا ايران از سانتريفيوژ‌هاي نسل جديد‌تر استفاده كند، ضمن اينكه در بخش انباركردن اورانيوم غني‌شده نيز توافقاتي انجام شده است. مجموعه اين موارد بخشي از مطالباتي است كه ايالات متحده خواستار دستيابي به آن است. به هر حال بايدن در حوزه سياست خارجي هنوز نتوانسته، دستاورد قابل توجهي از خود ثبت كند.
احياي برجام اين فرصت را براي بايدن ايجاد مي‌كند تا در آستانه انتخابات كنگره، برگ بنده‌اي را به زعم خود رو كند. ايران اما خواستار بهبود وضعيت تحريم‌هاي اقتصادي است و تا زماني كه تضامين لازم براي بهبود شاخص‌هاي اقتصادي‌اش ارايه نشود، پاي هيچ برگه توافقي را امضا نخواهد كرد. براي حل اين تناقضات به نظر مي‌رسد دو طرف پذيرفته‌اند كه تفاهم را به صورت چندمرحله‌اي دنبال كنند. يعني ايران به صورت گام به گام بازگشت به تعهدات هسته‌اي خود را محقق كند و در نقطه مقابل، ايالات متحده نيز روند لغو تحريم‌هاي هسته‌اي را به صورت چند مرحله‌اي انجام دهد. اين محتمل‌ترين گزاره‌اي است كه از منظر تحليلي براي تشريح وضعيت موجود مي‌تواند به كار گرفته شود. در اين ميان يكي از پرسش‌هايي كه در محافل كارشناسي كشور پيرامون دورنماي مذاكرات وجود دارد، مرحله پساتوافق است. موضوعي كه وزير امور خارجه ايران در اجلاس داووس نيز به آن اشاره كرد. بسياري مي‌خواهند بدانند آيا امكان تداوم گفت‌وگوها ميان ايران و كشورهاي 4+1 و امريكا بر سر ساير مسائل وجود دارد يا خير؟ اين گزاره با توجه به نحوه مواجهه امريكا با مقوله رفع تحريم‌ها، بسيار جدي است. به نظر مي‌رسد مقاومت امريكا براي لغو مرحله به مرحله تحريم‌ها برآمده از اين راهبرد كلي است كه ايالات متحده مايل است بعد از احياي برجام، زنجيره گفت‌وگوها را همچنان استمرار بخشيده و پيرامون ساير موضوعات منطقه‌اي، موشكي و ... با ايران گفت‌وگو (حتي به صورت غيرمستقيم) كند. هرچند شايد بتوان گفت‌وگو در خصوص برخي مسائل از جمله مسائل منطقه‌اي را متصور شد، اما در خصوص توان موشكي و مسائل مرتبط با حقوق بشر، ايران هرگز محدوديت‌هاي مورد نظر غرب را به رسميت نمي‌شناسد. تنها ممكن است در خصوص تبادل زندانيان دو طرف اقداماتي را صورت دهند و قدم‌هايي را در اين زمينه بردارند. اما بايد توجه داشت، هيچ توافقي در صحنه مناسبات بين‌المللي وجود ندارد كه بتوان در خصوص استمرار آن تضامين بلندمدت صادر كرد. تنها منافع ملي كشورها است كه مي‌تواند زيربناي تداوم توافقات و گفت‌وگوها تلقي شود. بنابراين براي تحليل چشم‌انداز آينده توافق ايران با طرف‌هاي مقابل بايد منتظر تحولات آتي در نظام بين‌الملل، شرايط سياسي داخلي كشورها و نهايتا ميزان پايبندي هركدام از طرف‌ها به مفاد توافق باشيم.