برجام و اعراب؛ صف‌آرايي در 2015 و موضع خنثي در 2022
مصطفي نجفي
مذاكرات منتهي به توافق برجام 2015 را به ياد بياوريم. جايي كه آن مذاكرات و توافق حاصل شده مانند اكنون دشمنان زيادي داشت و در اين ميان، علاوه بر رژيم اسراييل كه دشمن دايمي هرگونه مذاكره هسته‌اي با ايران است، برخي كشورهاي عربي از جمله عربستان سعودي، امارات و بحرين از هيچ تلاشي براي شكست مذاكرات فروگذار نكردند. تلاش‌هايي كه اگرچه عقيم ماند، اما در گام بعدي، آنها كمپين جديدي با محوريت لابي‌هاي خود در واشنگتن براي نابودي توافق و جلوگيري از بهره‌مندي ايران از مزاياي برجام راه‌اندازي كردند كه در نهايت نيز منجر به خروج ترامپ از اين توافق شد.
چرا اعراب در برابر برجام 2022 صف‌آرايي نكرده‌اند؟
مذاكرات براي احياي برجام كه حدود 11 ماه از آغاز آن مي‌گذرد، اكنون وارد مرحله بسيار حساس و تعيين‌كننده‌اي شده است. در اين مرحله از مذاكرات كه به ساعات و روزهاي پاياني خود نزديك شده، دشمنان منطقه‌اي برجام- غير از رژيم صهيونيستي- برخلاف سال 2015 كه تلاش زيادي براي شكست مذاكرات انجام داده بودند، موضع و رويكرد خنثي و گاها تعامل‌گرايانه‌اي را از خود بروز داده‌اند. سوال اين است كه چرا اعراب ضد برجام 2015، در برابر برجام 2022 صف‌آرايي نكرده‌اند؟
كاهش تنش در منطقه: پيش از توافق 2015 و سه سال پس از آن، خاورميانه وضعيتي آشوبناك داشت و معضل امنيت براي تمامي بازيگران موثر منطقه‌اي حاد بود. خيزش‌هاي عربي عليه برخي رژيم‌هاي منطقه، جنگ داخلي در سوريه، ظهور داعش و مرززدايي از كشورهايي همچون عراق و سوريه و تهاجم ائتلاف سعودي به يمن و... شانس هرگونه همكاري و تعامل ميان بازيگران منطقه‌اي را كمرنگ كرده بود. در اين ميان، با توجه با تصورات تهديد تشديد شده ميان ايران و كشورهاي عربي، آنها هرگونه توافق جهاني براي پايان دادن به بحران هسته‌اي ايران، لغو تحريم‌ها و كاهش فشار بر تهران را به معناي تغيير موازنه قدرت منطقه‌اي عليه خود قلمداد مي‌كردند. بر همين اساس بود كه در روزها و هفته‌هاي پاياني مذاكرات سال 2015 كمپين ديپلماتيك و تبليغاتي كم سابقه‌اي عليه ايران راه‌اندازي كرده بودند. با اين حال، توافق ميان ايران و 1+5 امضا شد و از ديدگاه اسراييل و برخي دولت‌هاي عرب منطقه، ايران در كنار نفوذ گسترده منطقه‌اي و تسلط امنيتي و سياسي بر برخي پايتخت‌هاي عربي، توانسته بود با حل بحران هسته‌اي و لغو برخي تحريم‌ها، فضاي تنفسي براي توسعه اهداف منطقه‌اي خود به دست آورد. لذا اسراييل و اعراب در راستاي موازنه‌سازي امنيتي -سياسي در برابر ايران در دوران پس از امضاي برجام، تلاش بي‌وقفه‌اي براي نابودي توافق و قطع دسترسي ايران به مزاياي برجام انجام دادند كه در نهايت زمينه‌هاي لازم براي خروج ترامپ از برجام در ماه مه 2018 (ارديبهشت 1397) را ايجاد كردند.
پس از اعلام خروج امريكا از برجام و آغاز راهبرد «فشار حداكثري» امريكا عليه ايران، اگرچه تنش‌ها ميان ايران و امريكا در خليج‌فارس و عراق در مواقعي اوج مي‌گرفت، اما ساير بحران‌هاي منطقه‌اي و رقابت‌هاي تنش‌زا ميان بازيگران منطقه‌اي فروكش كرد كه تاكنون نيز ادامه داشته و مي‌توان گفت منطقه وارد يك آتش‌بس موقت شده است. شكست راهبرد فشار حداكثري امريكا و متحدان: امريكا و متحدان منطقه‌اي آن، اميد زيادي به موفقيت راهبرد اعلامي فشار حداكثري دولت ترامپ عليه ايران داشتند. راهبردي با هدف تسليم ايران و پذيرش شروط 12گانه دولت وقت امريكا كه در نهايت ره به جايي نبرد. با كنار رفتن ترامپ، اين شكست بيش از پيش نمايان شد و دولت‌هاي عرب منطقه نيز با درك پايان ناموفق سياست فشار حداكثري، در مسير كاهش تنش با ايران و گفت‌وگو گام برداشتند. گفت‌وگوي مستقيم ميان تهران و رياض: عامل ديگر در تغيير رويكرد كشورهاي عربي در قبال برجام 2022، گفت‌وگوهاي مستقيم ميان ايران و عربستان است كه همچنان با ميانجيگري عراق در جريان است. آنچه من اطلاع دارم، اين است كه براساس توافقي كه بين هيات‌هاي ايران و عربستان حاصل شده، سعودي‌ها موافقت كرده‌اند در مسير مذاكرات وين و احياي برجام سنگ‌اندازي نكنند. بر همين اساس است كه مقامات سعودي به شكل كم سابقه‌اي نسبت به احياي برجام موضعي خنثي داشته‌اند.
خلأ امنيتي-نظامي حاكم بر منطقه: عقب‌نشيني تدريجي امريكا و عدم تمايل به مداخله مستقيم در منازعات و تنش‌هاي منطقه‌اي نيز عامل مهمي در تغيير تصورات و سياست‌هاي امنيتي و سياسي كشورهاي منطقه نسبت به ايران محسوب مي‌شود. در واقع، خلأ نظامي-امنيتي ناشي از عقب‌نشيني تدريجي امريكا از منطقه، كشورهاي عربي را در موقعيتي قرار داده كه بايد بين تقابل مستقيم و بدون حمايت امريكا و تعامل با ايران يكي را انتخاب كنند. به همين جهت، آنها برجام احيا شده را براي كاهش تنش با ايران در نظم جديد امنيتي در منطقه كه امريكا تمايلي به مداخله مستقيم و هزينه‌زا در آن ندارد را براي يك زيست منطقه‌اي باثبات با ايران ضروري مي‌دانند؛ اين در حالي است كه كشورهاي عربي در دوران مذاكرات منتهي به توافق 2015، براساس اتكاي امنيتي و سياسي به امريكا شمشير را از رو بسته و علنا در پي شكست مذاكرات و توافق با ايران بودند.
به‌طور كلي، كاهش تنش‌ها در منطقه و فروكش كردن منازعات و رقابت‌ها در كانون‌هاي بحران منطقه‌اي، شكست راهبرد فشار حداكثري امريكا و متحدان در برابر ايران، گفت‌وگوي مستقيم ميان تهران و رياض و خلأ امنيتي-نظامي حاكم بر منطقه با عقب‌نشيني تدريجي از خاورميانه، از جمله مهم‌ترين عواملي هستند كه منجر به رويكرد خنثي و بعضا تعامل‌گرايانه اعراب در برابر برجام 2022 در مقايسه با برجام 2015 شده است.