بازخواني ملي‌گرا يا اصلاح‌طلب
فريدون مجلسي
در شماره دوشنبه 16 اسفند 1400«اعتماد» به مناسبت سالروز درگذشت شادروان دكتر محمد مصدق مقاله‌اي از آقاي ارشك كياني، طبيعتا در منقبت آن شادروان انتشار يافته است. مصدق رهبر آن جنبش ملي بود. بزرگداشت او طبيعي است. اما اگر شدت علاقه مريدانه موجب انحراف از واقعيات شود، نتيجه معكوس و چنين تلقي مي‌شود كه گويي براي تمجيد از آن شادروان ناچار به گزافه‌گويي شده‌اند. در گزارش تقريبا روزشمار آقاي كياني كه ظاهرا از نسل جوان امروزي هستند از زندگي آن مرحوم، زير عنوان ملي‌گرا يا اصلاح‌طلب، صرف‌نظر از مقامي كه در كودكي به آن شادروان تفويض شد، خطا‌هايي به نظر مي‌رسد كه چند نمونه آن به شرح زير است:
1- «پس از چند سال اشتغال به منظور تحصيل در رشته علوم سياسي وارد مدرسه تازه‌تاسيس علوم سياسي در تهران شد» درست نيست! ايشان پس از 13 سال اشتغال در مقام مستوفي ايالت خراسان در اثر مشروطيت به تهران آمد. اما هرگز در مدرسه سياسي تحصيل نكرد. تحصيل در آن مدرسه نياز به مدرك تحصيلي و شرط سن داشت. مرحوم مصدق به رسم اعيان به مدرسه نرفته و نزد معلم سر خانه درس خوانده بود و واجد شرط سني هم نبود.
2- «در سال 1293 هجري شمسي با رسالهاي تحت عنوان كاپيتولاسيون و ايران موفق به اخذ دكتراي حقوق از دانشگاه سوييس شد» درست نيست! رساله عنوان رساله ايشان درباره «وصيت در اسلام» بود.
3- «در 30 سالگي به عنوان جوان‌ترين وزير دادگستري وقت در كابينه مشيرالدوله شد» درست نيست! ايشان در 1297 در 36 سالگي معاون وزارت ماليه شد.
4- «و پس از آن [وزارت دادگستري] به سمت والي فارس منصوب شد.» درست نيست! ايشان در دوران جنگ اول به سوييس مهاجرت كرد و پس از جنگ در 1299 در بازگشت به ايران به جاي دايي محترم فرمانفرما والي فارس شد.
5- «در روز دهم تيرماه 1286 هنگامي كه كمتر از 25 سال داشت، با امضاي سوگندنامه به عضويت جامع آدميت در‌آمد و اين سرآغازي براي شروع مبارزات يك آزادي‌خواه مشروطه‌طلب بود.» درست نيست! مشروطه در سال 1285 پيروز شده و ايشان شغل مستوفي‌گري را از دست داده بود. عضويت در يك انجمن مبارزه نيست.
6- «آزادي و مشروطه را به خاطر به دست آوردن كرسي نمي‌خواست؛» درست نيست! ايشان حق داشت دنبال كرسي هم باشد و حتي شتابان بدون رعايت شرط سن 30 سالگي در 25 سالگي به عنوان نماينده اعيان اصف‌هان (به اعتبار املاك مادرشان) وكيل شد.
7- «او از رفتن به مجلس به دليل احترام به قانون انصراف داد» صحيح نيست! در واقع اعتبارنامه ايشان رد شد.
8- «به دليل تعلق خاطر شديدش به آرمان‌‌هاي انقلاب مشروطه نخستين كسي بود كه در برابر كودتاي سوم اسفند 1299 (كودتاي سيد‌ضيا) مقاومت كرد (تمرد كرد) و در كابينه مشيرالدوله در سال 1302 به عنوان وزير امور خارجه...» درست نيست! البته پس از دستگيري قوام والي خراسان ايشان به ميان دوستان بختياري خود پناه برد و سه ماه بعد با رد كردن سيد ضيا، در غياب مجلس قوام به فرمان شاه، نخست‌وزير شد و مصدق در آن كابينه در خرداد 1300 كنار رضا خان كودتاچي وزير ماليه شد. البته در سال 1302 وزير خارجه هم شد.
9- «نخستين برخوردش با انگليسيها در مورد دستيابي به جزاير ابوموسي و شيخ شعيب به وقوع پيوست و مانع از اشغال آن جزاير از سوي بريتانيا شد.» درست نيست! نخستين برخورد ايشان با انگليسيها برخورد مستمر با فرماندهي قواي انگليسي جنوب در واليگري فارس بود و درباره اشغال جزيره ابوموسي بهتر است اندكي بررسي فرمايند.
10- «پس از دوره ششم مجلس ضمن مخالفت با پهلوي اول و استعفاي كامل از همه مشاغل دولتي به احمدآباد رفته و مشغول كشاورزي مي‌شود» درست نيست! رضاخان در مجلس پنجم به سلطنت رسيد و مصدق يكي از مخالفان بود. اما در مجلس ششم در شرايط جديد باز هم وكيل مجلس شد. ضمنا از كدام شغل استعفا كردند؟
11- و سرانجام «در سال 1319 در تهران توسط شهرباني وقت دستگير و به بيرجند تبعيد مي‌شود.» مبهم است. دليل يا بهانه دستگيري ايشان و تبعيد به بيرجند در 5 تير 1319 يعني يك روز پس از بركناري و بازداشت دامادشان دكتر متين‌دفتري نخست‌وزير چه بود؟
12- «قرارداد گس- گلشاييان در غياب نمايندگان واقعي مردم به تصويب رسيد كه در نهايت با تشكيل جبهه ملي به رهبري دكتر محمد مصدق و فسخ قرارداد مذكور منجر به...» درست نيست! قرارداد گس- گلشاييان تصويب نشد كه فسخ شد.
13- «انديشه مصدق و يارانش سبب شكل‌گيري تفكرات ملي‌گرايي و ضد استعماري رهبران سه كشور (هندوستان- مصر- يوگسلاوي) جواهر لعل نهرو-جمال عبدالناصر- مارشال تيتو شد. در هند منجر به استقلال كامل هند از بريتانيا شد» صحيح نيست! البته ناصر خودش به ملي كردن نفت ايران اشاره مي‌كند و او و نهرو براي مصدق احترام قائل بودند. اما استقلال هند سه سال پيش از نخست‌وزيري مصدق و ملي كردن كانال سوئز 4 سال بعد از بركناري مصدق بود.
14- «از ديگر سو اتحاد جماهير شوروي علاوه بر تضعيف منافع اقتصادي خود در شمال ايران...» كدام منافع اقتصادي در شمال ايران؟
مصدق رهبر ملي جريان ملي كردن نفت بود كه با وجود شكست در به سرانجام رساندن آن در دوران خودشان، ملت ما و نسل ما از آن منتفع شد و بايد سپاسگزار باشيم. مدت خدمات پيمانكار نيز به جاي 25 سال در 20 سال پايان يافت و كليه خدمات فني و مالكيت بر تاسيسات در مقابل دو و نيم ميليون پوند غرامت در اقساط 10 ساله كه از آغاز سال 1337 تا 1347 پرداخت و تسويه و تحويل ايرانيان شد!