ميانكاله
بستر توسعه اكوتوريسم پايدار
زهرا قليچي‌پور٭
يكي از دلايلي كه براي اجراي طرح پتروشيمي ميانكاله از سوي موافقان اين طرح اعلام و بر آن پافشاري مي‌شود، قابليت ايجاد شغل به تعداد زياد براي مردم محلي است. صرف‌نظر از صحت اين ادعا كه با استناد به وضعيت ساير مجتمع‌هاي پتروشيمي در كشور از سوي صاحب‌نظران رد مي‌شود، اين پرسش مطرح مي‌شود كه آيا تنها راهكار ايجاد شغل و درآمدزايي براي مردم ساكن منطقه راه‌اندازي صنعت آلاينده و مخربي چون پتروشيمي است؟
پاسخ را در ظرفيت‌هاي موجود در ميانكاله بايد جست‌وجو كرد. در اين شبه‌جزيره وجود منظره‌هاي متنوع و چشم‌نواز كه در اكوسيستم‌هاي تالابي، مرتعي، بوته‌زارها و درختچه‌زارها شكل گرفته است، در كنار كاربري‌هاي سنتي نظير دامپروري و صيادي ساكنان محلي، بستر مناسبي براي توسعه يكي از درآمدزا‌ترين و در عين حال كم آسيب‌ترين صنايع دنيا يعني اكوتوريسم فراهم كرده است.
اكوتوريسم صنعتي است كه تنها در سال 2019 ميلادي، قبل از تاثير همه‌گيري كوويد 19 بر فعاليت‌هاي گردشگري در سطح جهان، 181.1 ميليارد دلار درآمد ايجاد كرده است. اين صنعت بر مبناي جاذبه‌هاي طبيعي در يك منطقه اجرا مي‌شود و توسعه مي‌يابد. بنابراين براي توسعه آن در ميانكاله نيازي به تخريب يا تغيير شكل سرزمين نخواهد بود. آماده‌سازي منطقه براي اكوتوريسم با طراحي و اجراي برنامه‌هاي توان‌افزايي براي مردم منطقه و بر مبناي زيرساخت‌هاي موجود انجام مي‌شود و لزومي به ايجاد زيرساخت‌هاي جديد با اتكا به تسهيلات مالي كلان دولتي نيست. يكي از اصول اكوتوريسم اين است كه مردم محلي بايد در برنامه‌ريزي، مديريت و منافع حاصل از آن كاملا دخيل باشند؛ لذا برخلاف ساير فعاليت‌هاي صنعتي كه ماهيت تخصصي دارند، امكان حذف يا كمرنگ شدن جامعه محلي در برنامه‌هاي اكوتوريستي منطقه به حداقل نزديك به صفر مي‌رسد.
در سيستم مناطق تحت حفاظت ايران، ميانكاله به عنوان يك پناهگاه حيات وحش تحت مديريت قرار مي‌گيرد. شرايط بوم‌شناختي ويژه منطقه به همراه حفاظت درازمدت از زيستگاه صدها گونه حيات وحش مهاجر و ساكن منطقه، بستر را براي گردشگري مبتني بر حيات وحش در چارچوب اكوتوريسم و در پهنه‌هاي تعيين شده براي گردشگري مهيا كرده است. حضور گردشگران در منطقه توسعه كاربري‌هاي سنتي رايج يعني دامپروري و صيادي براي عرضه كالا و خدمات به گردشگران را به همراه خواهد داشت. دامداري‌هاي داخل منطقه توانمندي بسيار بالايي براي تبديل به مزارع كشاورزي ارگانيك جذاب و كلبه‌هاي صيادي با استانداردسازي شرايط، قابليت ارايه خدمات اسكان به گردشگران طبيعت را دارند.
از سوي ديگر از سال 1355، ميانكاله از سوي برنامه انسان و كره مسكون يونسكو به عنوان يك ذخيره‌گاه زيستكره ثبت شده است. مبناي مديريت ذخيره‌گاه‌هاي زيستكره بر اين اصل استوار است كه حفظ اكوسيستم‌هاي نمونه در كنار بهره‌وري انسان از آنها ميسر شود. در اين مناطق آن دسته از كاربري‌هايي مجاز هستند كه ضمن ايجاد درآمد براي جامعه محلي منجر به تغييرات برگشت‌ناپذير و تخريب اكوسيستم و ايجاد آلودگي‌هاي مهار نشدني نشوند. فعاليت‌هاي دامپروري و صيادي رايج در ميانكاله همان كاربري‌هاي متناسب با شرايط بوم شناختي منطقه هستند كه در عين حال مي‌توانند به عنوان بستر مناسبي براي توسعه اكوتوريسم و اگروتوريسم (گردشگري كشاورزي) به شمار بيايند.
ميانكاله از سال 1354، توسط دبيرخانه كنوانسيون رامسر (كنوانسيون حفاظت از تالاب‌هاي جهان) به عنوان يك تالاب داراي اهميت بين‌المللي معرفي شده است. در تالاب‌هاي بين‌المللي، حفاظت از ارزش‌هاي زيستي اكوسيستم تالابي همتراز با بهره‌وري خردمندانه جامعه محلي ساكن مناطق پيراموني آن مورد نظر است. همزيستي ديرينه انسان و طبيعت در نواحي حاشيه تالاب بين‌المللي ميانكاله به مردم منطقه راه‌هاي بهره‌وري خردمندانه از تالاب در عين حفاظت از آن براي تداوم اين بهره‌وري را آموخته است. توسعه اكوتوريسم در منطقه قادر است فرصت‌هاي استفاده و حفاظت همزمان از منابع ارزشمند تالابي را افزايش دهد. اگر بار ديگر به پرسشي كه در ابتدا در مورد راهكارهاي مناسب ايجاد شغل و درآمد براي جامعه محلي در ميانكاله مطرح كرديم، بازگرديم در پاسخ بايد گفت با توجه به ويژگي‌هاي بوم‌شناختي، اجتماعي و اقتصادي منطقه ميانكاله براي نيل به اين منظور، اساسا نيازي به استقرار صنايع آلاينده و كم بازده كه در ميان‌مدت و درازمدت اثرات غيرقابل جبراني بر سلامت مردم و محيط زيست دارند، نيست، بلكه زمينه براي برنامه‌ريزي و توسعه اكوتوريسم بر مبناي توان و ظرفيت منطقه كاملا فراهم است. توسعه اكوتوريسم در ميانكاله در سطح وسيع و سازمان يافته قادر است به نياز جامعه محلي براي ايجاد مشاغل بيشتر و كسب درآمد افزون‌تر پاسخ دهد، در عين‌حال كه نه تنها تهديدي براي سلامت مردم منطقه به شمار نمي‌رود، بلكه بر مبناي نياز اساسي آن به طبيعت سالم به بهبود كيفيت زندگي و ارتقاي شاخص‌هاي بهداشتي كمك مي‌كند. چنانچه در پي توسعه اقتصادي پايدار منطقه ميانكاله در عين حفظ فرهنگ و طبيعت و تندرستي مردم منطقه هستيم، شايسته است به اكوتوريسم به عنوان يك راهكار منطقي و قابل اجرا و كم‌هزينه و پربازده توجه كنيم.
٭عضو هيات علمي گروه محيط زيست دانشگاه حكيم سبزواري