مشكور و زبان‌هاي باستاني ايران
محمود جعفري دهقي
آثار استاد محمدجواد مشكور به سه گروه عمده تقسيم مي‌شود: تاريخ اسلام و ايران، اديان ايراني در دوره اسلامي و همچنين مباحث زباني و زبان شناختي. پيش از استاد مشكور، كتاب معروف كارنامه اردشير بابكان از سوي پژوهشگران پارسي و اروپايي ترجمه و منتشر شده بود. در ايران نيز نخستين ترجمه اين اثر توسط احمد كسروي صورت گرفت و در مجله ارمغان در سال 1307-1306 منتشر شد. پس از آن صادق هدايت در سال 1318 ترجمه بهتري از اين تاليف به دست داد. استاد مشكور در سال 1329 ترجمه تازه‌اي از اين اثر ارايه كرد و در سال 1369 مجددا اين متن با تجديدنظر منتشر شد. اهميت اين ترجمه از آن جهت بود كه متن پهلوي كارنامه نيز همراه با آن منتشر شد و استاد مشكور اين متن را با شاهنامه نيز مقايسه كرد و واژه‌نامه اين متن پهلوي را در پايان اثر افزود.
كارنامه اردشير بابكان رساله‌اي نيمه حماسي و تاريخي و يادگاري از روزگار ساساني است كه به زبان پهلوي نگاشته شده و از شاپور پسر اردشير و هرمز پسر شاپور نيز در آن به اختصار سخن رفته است. در اين اثر استاد مشكور راجع به خود واژه «كارنامه» توضيح مناسبي را ارايه مي‌كند و مي‌نويسد «كارنامه» در لغت به معناي كار و هنر و صنعتي است كه كمتر كسي تواند به آن دست يابد. در واقع كارنامه به معناي جنگ نامه و تاريخ جنگ‌ها نيز آمده و به اصطلاح كتابي است كه در آن از كارهاي برجسته و شگفت‌آور مردان بزرگ يا پهلوانان سترگ سخن رفته باشد. كلمه كارنامه بعدا در دوران اسلامي به صورت «كارنامج» معرب شده و به پادشاهان مختلف نسبت داده شده. امروزه اما اين را مي‌دانيم كه واقعا واژه «كار» به معناي جنگ، در متون پهلوي به كار رفته و بنابراين نظر استاد مشكور كاملا مورد تاييد است. سبك و انشاي محكمي كه استاد در ترجمه اين اثر به كار بردند، بسيار حائز اهميت است. كارنامه فعلي كه در دست داريم و كاري كه استاد در اين زمينه انجام داده، يكي از بهترين ترجمه‌هايي است كه امروزه در دست هست و حقيقتا در آثاري كه بعد از اين توسط استادان ديگري نظير استاد فره‌وشي و خانم دكتر باقري و برخي ديگر در اين زمينه صورت گرفته، نكته‌اي كه نشان‌دهنده اشكال يا ضعفي در ترجمه استاد مشكور باشد، ديده نمي‌شود.
اثر ديگر مشكور در اين زمينه «گفتاري درباره دينكرد، مشتمل بر شرح بخش‌هاي دينكرد، تاريخ اوستا و ادبيات ديني پهلوي» است. ايشان اين اثر را در سال 1325 تاليف كردند و آن را به استاد ابراهيم پورداوود، به مناسبت شصتمين سالگرد تولد ايشان، اهدا كردند. مشكور در پيشگفتار اين اثر در بيان انگيزه خود از تاليف آن مي‌نويسد كه چون كتاب سوم دينكرد را به فارسي ترجمه كرده، بر آن شده كه تا پيش از چاپ آن مقدمه‌اي در معرفي اوستا و متون ادبيات پهلوي بنگارد تا خواننده آن كتاب را با آگاهي و اشراف بيشتري مطالعه كند و نيز از فرهنگ باستان و معارف ديرين اين سرزمين كهنسال في‌الجمله معرفتي حاصل گردد و از روي خرد و دانش سر تعظيم به مفاخر گذشته و آثار نياكان خويش فرود آرد.
ظاهرا با وجود انتشار اين كتاب، مشكور نسبت به چاپ ترجمه دينكرد سوم كه خودشان در مقدمه به آن اشاره كرده، اقدامي نكرده است. امروز براي ما هنوز جاي سوال است كه اين اثر كجاست و اميدواريم كه فرزندان استاد نسبت به يافتن اين اثر و انتشار آن اقدام كنند كه البته كاري بسيار سترگ و ارزشمند خواهد بود. منابعي كه استاد مشكور در تاليف كتاب «نگاهي به دينكرد» به كار گرفتند، نشان‌دهنده آگاهي ايشان به منابع موثق و معتبر درباره زبان‌هاي ايران باستان و تسلط او به زبان‌هاي اروپايي است. البته پيش از ايشان متن كامل دينكرد همراه با ترجمه انگليسي چاپ و منتشر شده بود.
استاد مشكور در آغاز اثر خود شرح مفصلي درباره دينكرد و نسخه‌ها و چاپ‌هاي آن به دست مي‌دهند. بعد از آن به ايجاز به مباحث مربوط به دين و ادبيات ايران باستان مي‌پردازند. اين كتاب در زمان خود از تازه‌ترين پژوهش‌هاي زباني و ديني كه در ايران و بيرون از آن انجام شده، برخوردار بوده. مولف با اطلاع از زبان‌هاي فرانسه، انگليسي و آلماني، از آبشخور تازه‌ترين تحقيقات ايران‌شناسان بهره‌مند بوده. بنابراين حتي امروز نيز پس از گذشته بيش از 70 سال از تاليف اين اثر، مطالب آن براي آشنايي با زبان و فرهنگ ايران باستان ارزشمند و حائز اهميت است. با اطمينان مي‌توان اذعان داشت كه كشف و فراهم شدن اطلاعات علمي بسيار در طول اين سال‌ها، خللي به ارزش اين اثر وارد نمي‌كند. مشكور كتاب فرهنگ هزوارش‌هاي پهلوي درباره زبان پهلوي را هم نگاشته است. استاد در سال 1346 فرهنگ هزوارش‌هاي پهلوي را تاليف كردند. ايشان پس از تدوين مقدمه‌اي بسيار جامع درباره سير آرا و نظرات دانشمندان كتاب را به اين ترتيب تنظيم كرده: جدول ترتيب حروف پهلوي، جدول الفباي پهلوي، متن فرهنگ پهلوي، فرهنگ هزوارش‌هاي پهلوي، هزوارش‌هاي پارتي و پارسيك، فهرست افعال و ضمائر و حروف در هزوارش، فهرست كليه هزوارش‌ها و لغات پازند و سامي و اوستايي و عربي و پارسي. مشكور در مقدمه اين كتاب نظريه‌اي تازه درباره چگونگي هزوارش ارايه كرده كه امروز نيز مورد پذيرش صاحب‌نظران است. با وجود گذشت نيم سده از زمان تاليف اين كتاب، مطالب آن از تازگي و استواري برخوردار است، به طوري كه هنوز تاليفي بهتر و موثق‌تر در اين باره تاليف نشده است.
استاد فرهنگ و زبان‌هاي باستاني دانشگاه تهران