مشكور و ايران باستان
روزبه زرين‌كوب
دكتر محمدجواد مشكور از استادان دانشمند دانشگاه است كه در مسير دشوار مطالعات تاريخ ايران باستان گام‌هايي جدي، مستمر و تاثيرگذار برداشته است. در عين حال استاد مشكور را مي‌توان در شمار محققان بسياردان محسوب داشت كه حوزه علايقي بسيار گسترده داشته است. ادبيات اوستايي و فارسي ميانه، متون منظوم و منثور كهن فارسي، دستور زبان فارسي، زبان‌هاي كهن سامي، تاريخ ملل و نحل و فرقه‌هاي اسلامي و تاريخ ايران و جهان اسلام احتمالا بخشي از شوق و اشتياق علمي وي را براي علم‌آموزي و نشر دانش نشان مي‌دهد.
نخستين تحقيق جدي محمدجواد مشكور در تاريخ ايران باستان، مقاله مفصلي است با عنوان «تاريخ ايران باستان بنا به روايت ابن عربي» كه وي آن را با همكاري يوسف بنيان، تدوين كرد و آن را در مجله دانشنامه، خرداد 1326 به چاپ رسانيد. اين مقاله مشتمل بر دو بخش است: بخش نخست ترجمه تاريخ ايران باستان از متن سرياني تاريخ عمومي ابن عبري است كه به توسط يوسف بنيان ترجمه شد و بخش دوم مقاله ترجمه بخش ايران باستان از متن عربي تاريخ مختصر الدول ابن عبري است كه به وسيله محمدجواد مشكور همراه با تحشيه و تعليقات بسيار و نيز مقايسه با منابع كهن ترجمه شد و با مقدمه‌اي از وي به چاپ رسيد. در واقع استاد مشكور با نشر چنين متن مهمي نشان داد كه آگاهي از منابع اصيل و نقد متون كهن تاريخي، نخستين قدم جدي براي درك درست تاريخ ايران باستان است.
چند سال بعد انتشار ترجمه تاريخ طبري قسمت مربوط به ايران، از ابوعلي محمد بلعمي در 1337 شمسي، همراه با مقدمه و حواشي به اهتمام محمدجواد مشكور نشر يافت، نه تنها بر علاقه او به تاريخ ايران باستان تاكيد مي‌كرد، دانش و توانايي علمي وي را در نقد و تصحيح متون كهن نيز يادآور مي‌شد. در واقع استاد مشكور نخستين مصحح متن تاريخ بلعمي به شمار مي‌رود. به هر روي با نشر ترجمه تاريخ طبري به دست محمدجواد مشكور، يكي از مهم‌ترين منابع مربوط به اين حوزه دراختيار محققان مطالعات تاريخ ايران باستان قرار گرفت.
كتاب ايران در عهد باستان، در تاريخ اقوام و پادشان پيش از اسلام، 1343 شمسي، بخشي از تقريرات و درس‌هاي استاد مشكور در دانشكده ادبيات دانشگاه تبريز و دانشسراي عالي تهران است كه آنها را با اندكي حك و اصلاح منتشر ساخت. كتاب با توضيحي درباب جغرافياي تاريخي ايران باستان آغاز مي‌شود و سپس تمدن‌هاي فلات ايران را در پيش از تاريخ شرح مي‌دهد. توجه به منابع تاريخ ايران باستان، تاريخ ملي يا تاريخ روايي ايران و نيز تاريخ اقوام همسايه در غرب فلات ايران در آغاز كتاب حائزاهميت است. كتاب تاريخ اجتماعي ايران در عهد باستان، 1347 شمسي، در واقع جلد دوم ايران در عهد باستان است. اين كتاب نيز از تقريرات درسي استاد مشكور به شمار مي‌رود و سبك و سياقي مانند مجلد نخستين خود دارد. اين كتاب هر چند مباحث مهمي از تاريخ اجتماعي ايران باستان را مورد توجه قرار مي‌دهد، برخي موضوع‌هاي ديگر مانند تاريخ روابط ايران و كشورها و اقوام همسايه و نيز فصل‌هايي درباره دين‌هاي ايراني و غيرايراني در قلمرو شاهنشاهي‌هاي ايران باستان را بررسي مي‌كند.
شايد ارزنده‌ترين و مهم‌ترين تاليفي كه استاد مشكور در حوزه مطالعات تاريخ ايران باستان به انجام رسانيد، كتاب پارتي‌ها يا پهلويان قديم بود كه جلد اول آن با عنوان فرعي تاريخ سياسي در 1350 شمسي به چاپ رسيد. جلد دوم اين طرح قرار بود با موضوع تاريخ تمدن و فرهنگ و هنر پارتي منتشر شود كه ظاهرا ناتمام ماند و تاكنون نيز به چاپ نرسيده است. در اين كتاب تاثير كلام و بيان مشيرالدوله پيرنيا در ايران باستان مشهود است. با اين حال استاد مشكور در تاليف پارتي‌ها يا پهلويان قديم، از مآخذ پژوهشي مربوط به روزگار خود تا حدود سال 1970 ميلادي نيز سود برده و آنها را در آغاز كتاب معرفي كرده است. استاد مشكور در سال 1366 شمسي كتاب تاريخ سياسي ساسانيان را در دو مجلد تدوين كرد و آن را متمم و مكمل ايران باستان مشيرالدوله پيرنيا محسوب داشت. مولف دانشمند در آرزوي خود براي اكمال و اتمام تاليف بزرگ و ماندگار حسن پيرنيا، البته جهد بليغ كرد و كوشيد به شيوه ايران باستان پيرنيا اين كتاب را تنظيم كند. از اين رو در تدوين كتاب از منابع كهن عربي و فارسي اسلامي بهره برده شده است. اما جاي خالي استفاده مطلوب از منابع كلاسيك ايراني و لاتيني، متون ارمني، سرياني و چيني احساس مي‌شود. با اين حال استاد مشكور تلاش كرده است كه چنين كمبودي را به هر دليلي كه رخ داده است، با بهره‌گيري از برخي مآخذ پژوهشي غربي جبران كند. مجموعه آثار و نوشته‌هاي استاد محمدجواد مشكور در مطالعات تاريخ ايران باستان بسيار بيش از اينهاست. از ميان ديگر كتاب‌هاي استاد در اين موضوع مي‌توان به تاريخ اورارتو و سنگ نبشته‌هاي اورارتي در آذربايجان در 1345 شمسي، تاريخ نظامي ايران جنگ‌هاي دوره اشكاني 1355 شمسي، تاريخ ايران زمين از روزگار باستان تا عصر حاضر 1356 شمسي و جغرافياي تاريخي ايران باستان 1371 شمسي اشاره كرد. باري، استاد دكتر محمدجواد مشكور، دانشمندي به نام و محققي پرشور و خستگي‌ناپذير بود كه در عرصه‌هاي گوناگون علمي دانش اندوخت، صرف وقت كرد و حاصل مطالعات خود را به طالبان علم عرضه داشت. يكي از قديم‌ترين و مهم‌ترين حوزه‌هاي علايق علمي وي، مطالعات تاريخ ايران باستان بود كه كوشش‌هاي محققانه و مثال زدني او در اين راه، وي را به دانشمندي ستوده و دانشي مردي سزاوار ستايش و سپاس و البته همواره مشكور تبديل كرد. خدايش بيامرزاد كه بزرگا مردي بود.
استاد تاريخ ايران باستان دانشگاه تهران