گفت‌وگوي اختصاصي «اعتماد» با دامپزشك مسوول يوزها:
نخستين توله‌هاي يوز آسيايي
چگونه در اسارت متولد شدند
فرناز حيدري
عصر شنبه 10 ارديبهشت براي نخستين بار سه توله يوز آسيايي در اسارت متولد شدند. يوز آسيايي زيرگونه‌اي است كه تنها در كشور ايران زيست مي‌كند و در كل دنيا به عنوان يك گربه‌سان نادر شناخته مي‌شود. روز يكشنبه علي سلاجقه، رييس سازمان حفاظت محيط زيست مژده تولد اين 3 توله يوز را در حالي اعلام كرد كه هيچ آمار دقيقي از جمعيت يوزهاي آزاد در طبيعت وجود ندارد و متاسفانه دقت در برآورد جمعيت يوزهاي آسيايي روز به روز كمتر مي‌شود. بهرنگ اكرامي، دامپزشك مسوول يوزها در بعدازظهر يكشنبه وضعيت اين سه توله و مادر را 24 ساعت پس از تولد مثبت ارزيابي كرد و آن را دستاوردي بزرگ براي كشور ايران ناميد.
از آغاز تكثير در اسارت يوز تا به امروز
از آذر سال ۹۳ تكثير در اسارت يوزهاي آسيايي به عنوان يك گزينه مدنظر سازمان حفاظت محيط زيست قرار گرفت. نخست مركز نگهداري و تحقيقات يوزپلنگ آسيايي پارك پرديسان تهران و بعد از آن سايت مركز تحقيقات يوزپلنگ آسيايي توران از فروردين ۹۹ مقدمات را براي تكثير افراد در اسارت مهيا ساختند. ايجاد دانش تجربي به واسطه قرار داشتن زيرنظر متخصصان، تاكيد بر ارزش‌هاي آموزشي و تحقيقاتي، مطالعه و بررسي دقيق بيماري‌ها و انگل‌هاي اين زيرگونه به دليل احتمال آسيب‌پذيري شديد و به‌تبع آن نابودي افراد موثر جمعيت، بررسي امكان زادآوري و حفظ ذخيره ژنتيكي و در نهايت نگهداري و مراقبت از ساير افراد احتمالي كه مي‌توانند در آينده سرنوشتي مشابه يوزهاي در اسارت داشته باشند؛ از اهداف مراكز نگهداري و تكثير در اسارت يوز شناخته شده است. بعد از تلاش‌هاي مكرر در تهران، سازمان حفاظت محيط زيست تصميم به انتقال ۳ فرد در اسارت به نام‌هاي كوشكي، دلبر و ايران به پارك ملي توران استان سمنان مي‌گيرد. فيروز، يوز نر غالب منطقه توران نيز در اسفند سال ۹۹ توسط بهرنگ اكرامي، دامپزشك معتمد سازمان حفاظت محيط زيست و به منظور حضور در پروسه تكثير در اسارت از طبيعت زنده‌گيري و به سايت تكثير توران منتقل مي‌شود. ايران و فيروز در بهمن سال 1400 جفتگيري كرده و تيم دامپزشكي بهرنگ اكرامي، پس از گذشت چندين ماه پر اضطراب و در نهايت يك هفته پر افت و خيز و بررسي‌هاي شبانه‌روزي فعاليت‌هاي يوز ماده جوان، موسوم به «ايران» سرانجام شنبه شب (10 ارديبهشت) با توجه به شرايط فيزيكي حيوان باردار و حساسيت حفظ همزمان مادر و توله‌ها تصميم بر سزارين مي‌گيرد. اقدامات به موقع دامپزشكي نه تنها جان مادر بلكه جان هر 3 توله را حفظ كرد و خوشبختانه وضعيت توله‌ها كه هر 3 ماده هستند، پس از 24 ساعت از تولد توسط دامپزشك مسوول مثبت گزارش شده است. بهرنگ اكرامي، دامپزشك معتمد سازمان حفاظت محيط زيست و مسوول يوزهاي در اسارت پارك ملي توران در گفت‌وگوي اختصاصي با «اعتماد» نه تنها از روزها و ساعت‌هاي سخت و دشوار تصميم‌گيري براي نادرترين گربه‌سان جهان صحبت مي‌كند، بلكه از حرف‌ها و حاشيه‌هاي زياد پيرامون اين مساله نيز پرده برمي‌دارد؛ مساله‌اي كه در ابتدا بيمارستان‌هاي دامپزشكي مختلف و همكاران او را ترسانده چنانكه حتي برخي هم بوده‌اند كه حاضر نشده اند اعتبار شغلي خود را به خطر بيندازند. اما امروز موفقيت تحسين‌برانگيزي حاصل شده كه همه خود را در آن شريك مي‌دانند.
سه قلوهاي انتظار
اكرامي كه هفته گذشته را با نگراني سپري كرده و بعدازظهر يكشنبه 11 ارديبهشت پس از چندين روز بيخوابي در پاسگاه محيط‌باني دلبر به سوال‌هاي «اعتماد» پاسخ مي‌دهد، مي‌گويد: «با توجه به تاريخ جفتگيري كه در اوايل بهمن سال گذشته ثبت شده بود، انتظار تولد توله‌ها را از اوايل ارديبهشت داشتيم. يوز ماده معمولا يك روز قبل از زايمان اشتها براي غذا خوردن را از دست مي‌دهد، شاخص ما هم همين بود يعني انتظار داشتيم تا 12 ساعت بعد از غذا نخوردن، شاهد علايم زايمان باشيم.» او اتفاق‌هاي منتهي به تولد نوزادان را اين‌گونه تشريح مي‌كند: «نشانه‌هايي مانند برجستگي ناحيه شكم در يوز ماده وجود داشت اما اينها تنها شاخص ما نبودند بلكه شاخص اصلي رفتار حيوان بود و از آنجايي كه سونوگرافي را هم به دليل ريسك آن انجام نداده بوديم، قدري ترديد وجود داشت اما رفتار حيوان به نوبه خود كاملا مشخص بود. از دو روز پيش از زايمان، غذاي حيوان كم شد و به مرور بي‌قراري هم شدت گرفت. در محل سكونت حيوان، تعدادي جان‌پناه با دوربين از پيش تعبيه شده بود و ما شاهد بي‌قراري حيوان و تحرك زيادش بوديم. به همين دليل در حالت آماده باش قرار داشتيم. شنبه صبح ساعت 8 حيوان علايمي نشان داد كه به نظر بيانگر آغاز زايمان بود. دفعات فشارها به‌طور مشخص زياد شد و لرزش‌هايي هم در ناحيه شكمي ديده مي‌شد. وقتي انقباضات عضلاني شروع مي‌شود، فاصله آنها به ترتيب كم مي‌شود يعني اول نيم ساعت به نيم ساعت است و بعد يك دقيقه به يك دقيقه و حتي كمتر مي‌شود. اگر روند طبيعي پيش برود، نيم ساعت پس از انقباض‌هاي با فواصل كوتاه، خروج آب و جنين اتفاق مي‌افتد. اما مشاهدات ما از حيوان چيز ديگري را نشان مي‌داد.» او در ادامه به شرايط مشكوك يوز مادر اشاره مي‌كند: «ساعت بين 10 و 11 بود كه من به شرايط مشكوك شدم. عجيب بود كه پيشرفتي در زايمان مشاهده نمي‌شد. كم‌كم شرايط به هر 3 دقيقه يك زور رسيد، به دليل نگراني از بروز مشكل شرايط را مجدد ارزيابي كردم و با مديركل استان سمنان، آقاي ظاهري صحبت كردم. نظر ايشان اين بود كه كمي صبر كنيم، تا حدود ساعت 3 و 4 عصر كه حيوان بي‌حال شد، آنجا به قطعيت رسيديم كه شرايط طبيعي نيست. ساعت 6 عصر بود كه ديگر خطر مرگ توله‌ها كم‌كم پررنگ مي‌شد و حال مادر هم خوب نبود، لذا ضمن نظرسنجي با معاونت محيط طبيعي سازمان محيط زيست تصميم به سزارين گرفتيم. البته واقعا يك در هزار هم اين احتمال را نمي‌دادم اما تجهيزات جراحي را همراه برده بودم، پس از مشورت با معاونت محيط طبيعي عنوان كردم كه اگر بتوانند تيم جراحي را بالاي سر حيوان حاضر كنند اما چون ميسر نشد، خودم مسووليت سزارين و جراحي را برعهده گرفتم.» او محل زايمان حيوان را شرايط صحرايي عنوان كرده و مي‌گويد: «حيوان ساعت 6 بيهوش شد، با باز شدن محوطه بطني و رحم يكي از توله‌ها را كه به نسبت بزرگ‌تر بود، مشاهده كردم. اين توله در دوراهي شاخ رحم در ناحيه گردن رحم كه به لگن نزديك است، گير افتاده بود. توله اول را كه زنده بود خارج كردم، اما توله دوم و سوم كمي من را نگران كردند چون ابتدا حركت نداشتند. اين دو توله هم بعد چند دقيقه احيا كم‌كم به خودشان آمدند. بعد از احياي توله‌ها و تيمار مادر، حدود 10 سي‌سي از شير آغوز مادر گرفته شد كه در دو الي سه مرحله به هر 3 توله با سرنگ انسولين داده شد و آنها خوردند. شير آغوز به دليل ايمني اهميت بسزايي براي تغذيه زاده‌ها دارد و ساعت 8 شب بود كه كار جراحي به اتمام رسيد.» اكرامي شرايط مادر و توله‌ها را در ساعت‌هاي اوليه مثبت ارزيابي كرده و مي‌گويد: «مادر شب هنگام در جان‌پناه و همراه فرزندان مستقر شد اما حالت گيجي داشت و نمي‌توانست توله‌ها را شناسايي كند؛ به دليل بارندگي و هواي سرد بعد از مدتي توله‌ها را از مادر جدا كرديم. اما فرداي روز تولد توله‌ها مادر هوشيارتر شده بود و دور آنها دور مي‌زد و بو مي‌كشيد اما به آنها شير نمي‌داد. توله‌ها بعد از چند ساعتي مجدد با شير مخصوص گربه‌سانان به صورت دستي تغذيه شدند و دفع مدفوع هم مشاهده شد. مادر در حال حاضر خوب است و غذا هم خورده اما هنوز منتظر هستيم كه توله‌ها را بپذيرد و تغذيه استاندارد مشاهده شود.»
يكي از سه توله «ايران» تلف شد
پزشك معتمد مركز تحقيقات يوزپلنگ آسيايي ذخيره‌گاه زيست كره توران از تلف شدن يكي از سه توله ايران ماده يوزپلنگي كه ۱۱ ارديبهشت در توران سزارين شد، خبر داد. به گزارش پايگاه اطلاع‌رساني سازمان حفاظت محيط‌زيست؛ بهرنگ اكرامي گفت: اين توله از زمان تولد ضعيف و در اين چهار روز افزايش وزني نداشت و بعد از كالبدشكافي علت تلف شدن ناهنجاري مادرزادي ريه سمت چپ و چسبندگي ريه تعيين شد. وي خاطرنشان كرد: توله‌هاي دوم و سوم از زمان تولد افزايش وزن خوبي دارند و تيم اجرايي و علمي مركز تكثير يوز آسيايي به صورت شبانه‌روزي تمامي رفتار‌ها و تغذيه توله‌يوزهاي دوم و سوم و يوز ماده را بعد از جراحي رصد و پايش مي‌كنند. علاوه بر اين، سرپرست اداره كل محيط زيست استان سمنان از نر بودن سه توله يوز متولدشده در مركز تحقيقات يوزپلنگ آسيايي ذخيره‌گاه زيست كره توران خبر داد. ظاهري اظهار كرد: پس از تاكيد رييس سازمان حفاظت محيط زيست براي تشكيل كارگروه حقيقت‌ياب علل بررسي تلف شدن يكي از سه توله‌يوز ايراني كه در تاريخ ۱۱ ارديبهشت ۱۴۰۱ به‌صورت سزارين در مركز تحقيقات يوزپلنگ آسيايي ذخيره‌گاه زيست كره توران متولد شده بودند، دكتر اكبري معاون محيط زيست طبيعي و تنوع زيستي سازمان حفاظت محيط زيست به عنوان نماينده ويژه رييس سازمان عازم سمنان شد. جلسه فوري و اضطراري بررسي علل تلفات تكثير گربه‌سانان در اسارت با توجه به يافته‌هاي علمي و تجارب جهاني با حضور معاون محيط زيست طبيعي و تنوع زيستي سازمان، تيم علمي و اجرايي و دامپزشك معتمد برگزار شد و علت تلف شدن يكي از سه توله ضعيف بودن در ابتدا و با وزن 300 گرم و ناهنجاري مادرزادي ريه سمت چپ و چسبندگي ريه تعيين و صورتجلسه گزارش با حضور حاضرين در جلسه امضا شد. همچنين در اين جلسه پس از بررسي‌هاي لازم و علمي عنوان شد كه تشخيص جنسيت گربه‌سانان مخصوصا يوزپلنگ در روزهاي اول كه توله‌ها متولد شده بودند بسيار سخت و حساس بوده و اندام‌هاي تناسلي آنها به راحتي قابل تشخيص نيست كه با رشد حيوان، تعيين جنسيت مرحله به مرحله آسان‌تر خواهد بود. در بازديد به همراه دامپزشكان حاذق و مجرب، مجددا توله يوزها مورد معاينه قرار گرفتند و مشخص شد توله‌ها نر هستند. همچنين كارشناس تغذيه حيات وحش مركز تكثير يوز آسيايي به درخواست دامپزشك معتمد تغيير كرد و بعد از تولد آغوز به توله‌ها با سرنگ داده شد و در حال حاضر از شير خشك مخصوص گربه‌سانان با برند معتبر جهاني براي تغذيه استفاده مي‌شود و وزن توله‌ها در زمان تولد۳۵۰ گرم توسط دامپزشك معتمد در گزارش اعلام و بعد از چهار روز به ۵۰۰ گرم افزايش داشته است.