ايران و عربستان؛ گام‌هاي عملي براي صلح پايدار
محمود فاضلي
منابع مختلف خبري از جمله مجله «آتلانتيك» اعلام كرده‌اند كه محمدبن سلمان وليعهد عربستان در گفت‌وگو با اين مجله تاكيد كرده است ايران و عربستان سعودي دو كشور همسايه و نزديك هستند. براي هميشه وابسته هستند، ما نمي‌توانيم از شر آنها خلاص شويم و آنها نيز نمي‌توانند از شر ما خلاص شوند. بنابراين بهتر است هر دوي ما مشكلات را حل كنيم و به دنبال راه‌هايي براي همزيستي باشيم. پيشرفت‌هايي درمذاكرات بين دو كشور حاصل شده است. وليعهد در پاسخ به پرسشي درباره روابط رياض و تهران تاكيد دارد: ايران و عربستان به هم نزديك هستند. چهار دور مذاكرات بين دو كشور صورت گرفته و رياض به مذاكرات ادامه خواهد داد تا پيشرفت مثبتي براي هر دو كشور حاصل شود و راه براي «آينده‌اي روشن‌تر» در روابط هموار شود.
عربستان در سال 2016 پس از حمله تظاهركنندگان ايراني به سفارت و كنسولگري عربستان در مشهد در واكنش به اعدام نمر النمر روحاني شيعه سعودي توسط مقامات رياض، روابط خود را با تهران قطع كرد. اين دو كشور رقيب در خاورميانه، اگرچه يكديگر را به بي‌ثبات آفريني در خاورميانه متهم مي‌كنند ولي با اين حال چندي است براي غلبه اختلاف نظرهاي‌شان تاكيد دارند و لذا از آوريل 2021 مذاكرات خود را براي اين موضوع آغاز كرده‌اند. اما ايران چندي پيش مذاكرات را به حالت تعليق درآورد كه به ادعاي رسانه‌هاي بين‌المللي در اعتراض به اعدام 81 نفر در عربستان بود.
حوزه‌هاي تنش ميان ايران و عربستان، حوزه‌هاي جدي را شامل مي‌شود؛ اما رويدادهاي بين‌المللي نشان مي‌دهد طرفين نمي‌توانند در اين شرايط باقي بمانند. روابط ايران و عربستان متاثر از مسائلي خارج از روابط مستقيم دو طرف است و چالش‌هاي متعددي در حوزه‌هاي مختلف ميان دو كشور وجود دارد.
مقامات دو كشور با تلاش فراوان مسوولان عاليرتبه عراقي و عماني در تسهيل اجراي اين گفت‌وگوها در سطوح پايين‌تر پس از آنكه دور پنجم مذاكرات در عراق به توافق رسيدند، طرفين توافق كردند تا نقشه راه مذاكرات آينده خود را با هدف عادي‌سازي روابط دوجانبه تهيه كنند. در جريان مذاكرات در بغداد، دوطرف پيشنهاداتي از جمله جدول زماني نقشه راه ارايه كردند. بازگشايي سفارتخانه‌هاي مربوطه همچنان مورد بحث است و با پيشرفت مذاكرات، تصميم احتمالي اتخاذ خواهد شد و مي‌تواند منجر به يك گام مهم رو به جلو با تعهد دو هيات به تنظيم تقويم جلسات آينده و تقويت اعتماد متقابل شود. اخباري وجود دارد كه برخي توافقات جزيي در بغداد حاصل شده. به عنوان نمونه، ايران 40 هزار زائر ايراني را در اواخر سال جاري به شهر مكه در عربستان براي مراسم حج اعزام خواهد كرد. ديدارها بسيار مثبت بوده و بر سر بخش اعظمي از اختلافات بين دو كشور تفاهم شده است. احتمال مي‌رود كه بازگشت روابط ديپلماتيك در سطح افتتاح كنسولگري‌ها و در سطح كاردار باشد. ايراني‌ها خواستار افتتاح سفارتخانه‌ها و در سطح سفير تام‌الاختيار براي مذاكرات مستقيم هستند. حتي بعضي از منابع از احتمال ديدار بين وزراي امور خارجه دو كشور كه منجر به بازگشايي سفارتخانه‌ها با هدف تسريع در روند ارتباط بين دو كشور و تسهيل سفر حجاج ايراني به عربستان خواهد شد، خبر مي‌دهند.
گروهي از رسانه‌ها مدعي‌اند ايران براي برقراري مجدد روابط ديپلماتيك فشار مي‌آورد. رياض هم مي‌خواهد امتيازات قابل توجهي را از تهران در مورد مسائل منطقه‌اي بگيرد و موافقت كرده كه به ايران اجازه دهد سفارت خود در رياض را فقط براي فعاليت‌هاي مرتبط با سازمان همكاري اسلامي مستقر در جده بگشايد. مقامات سعودي به‌دنبال كسب امتياز در مورد مناقشه يمن هستند. از سال 2015، عربستان و متحد كليدي آن در خليج‌فارس، امارات به دولت (مستعفي) يمن كمك مي‌كنند تا با جنبش انصارالله يمن كه در سال 2014 بيشتر مناطق شمالي و مركزي يمن را تحت كنترل خود درآورد، مبارزه كند.
بسياري اميدوارند مذاكرات ايران و عربستان حداقل به تمديد آتش‌بس دو ماهه در يمن كه از اوايل آوريل آغاز شد، منتهي شود و شايد در نهايت يك راه‌حل سياسي گشوده شود. پيش از دور مذاكرات ماه آوريل، عربستان تمايل بالقوه خود را براي پايان دادن به دخالت خود در درگيري طولاني يمن نشان داد. رسانه‌هايي هستند كه عمدتا فضاي منفي براي اين مذاكرات ترسيم كرده و مدعي مي‌شوند در گفت‌وگوهاي بغداد، سعودي از نقش ايران در يمن ابراز نااميدي كرده و تهران را متهم مي‌كنند كه در تسهيل تمديد آتش‌بس كوتاهي كرده است. ايران علنا حمايت خود را از آتش‌بس اعلام كرده است. نمايندگان ايران در بغداد تاكيد دارند كه عربستان بايد گام‌هاي عملي براي حركت به‌سمت صلح پايدار بردارد، فرمولي كه به‌معناي كاهش حمايت عربستان و امارات از نيروهاي زميني دولت (مستعفي) يمن و محدود كردن حملات هوايي عربستان و امارات در آنجاست.
رسانه‌هاي عربي مدعي‌اند ايران نشست دو كشور در سطوح بالا و امضاي توافقنامه‌هاي دوجانبه ميان دو كشور و از سرگيري دوباره روابط، گشايش سفارتخانه‌ها، جهت تسهيل در سفر حجاج و ايجاد يك رابط مستقيم و بدون واسطه و ايجاد يك خط تماس مستقيم ميان طرفين را پيشنهاد داده. اما طرف عربستاني مدعي است مسائل سياسي و امنيتي فراواني وجود دارد كه بايد قبل از انديشيدن پيرامون برگزاري نشست سران، در سطح كارشناسان حل و فصل شود. در مقابل عربستان نيز به تهديدهاي امنيتي ايران عليه همسايگان و مداخلات آن در كشورهاي عربي اشاره كرده و مدعي است بازگشت روابط ميان دو كشور بدون حل اين اختلافات امكان‌پذير نيست. هيات عربستاني موضوع جنگ يمن را مطرح كرده و از ايران خواسته است حمايت نظامي خود از حوثي‌ها را متوقف كرده و آنان را براي پيوستن به طرح ابتكار صلح كشورهاي عضو شوراي همكاري متقاعد كند. امري كه موجب اختلاف ميان هيات‌هاي دو كشور است.