گزارش «اعتماد» از بزرگداشت
«خيام نيشابوري» در انجمن مفاخر
جايگاه رفيع «خيام» به استناد متون
صدرا صدوقي
انجمن آثار و مفاخر فرهنگي به مناسبت روز ملي بزرگداشت خيام نيشابوري، مراسم پاسداشت اين حكيم و شاعر برجسته ايراني را در فضاي مجازي برگزار كرد.در اين رويداد، حسن بلخاري رييس انجمن، سيدحسين نصر استاد مطالعات اسلامي دانشگاه جرج واشنگتن، توفيق سبحاني عضو شوراي علمي انجمن، ميرزا ملا احمد رييس انجمن دوستي تاجيكستان و ايران و گلرخسار عضو اتحاديه نويسندگان تاجيكستان سخنراني كردند.گزيده‌اي از اين سخنراني‌ها را مي‌خوانيد.
حكيم بي‌نظير
حسن بلخاري: با توجه به منابع و مراجع قرن ششم و هفتم هجري مي‌توان جايگاه و مقام «خيام» را بازگو كرد. زمخشري در رساله «الزاجر للصغار» تعبير «فيلسوف و شيخ امام» را درباره «خيام» به كار برده است.اين رساله در سال 516 قمري و حدود يك سال پيش از وفات خيام به نگارش درآمده است (اگر سالمرگ 517 درست باشد). نظامي عروضي نيز در چهارمقاله از «خيام» به «خواجه امام و حجت‌الحق عمر» تعبير مي‌كند و با بيان روايتي از «خيام» و ذكر كرامتي كه در شهر بلخ از او ديده است، تاكيد مي‌كند كه «خيام» سخن به گزاف نمي‌گويد.او با ذكر اين روايت به جايگاه بلند و رفيع خيام تاكيد مي‌كند. همچنين «ابوالحسن بيهقي» در كتاب تتمه صوان‌الحكمه از خيام اين‌گونه ياد مي‌كند: «الفيلسوف، حجت‌‌الاحق عمر بن ابراهيم الخيام» و تاكيد مي‌كند كه «خيام» تالي تلو بوعلي سينا بوده و بر جميع علوم معقول و منقول وقوف داشته است.او در 565 قمري به اين نكته اشاره مي‌كند.همچنين عماد كاتب اصفهاني در كتاب «خريده القصر و جريده اهل العصر» در 572 قمري تاكيد مي‌كند كه خيام در علم نجوم و حكمت بي‌نظير است و همانند او كسي را نمي‌يابيد.محمدبن‌محمود شهرزوري نيز در كتاب «نزهه الارواح و روضه الافراح»، خيام را تالي تلو ابن‌سينا مي‌داند.آنچه عرض كردم بيانگر جايگاه معزز و مقبول خيام در عصر خودش بود و آنچه كه به ناحق به او منتسب مي‌شود با اين بيان نفي مي‌گردند.
شخصيت بزرگ فلسفي
سيد حسين نصر: حكيم عمر خيام سرنوشت عجيبي در تاريخ داشته است.تا قرن گذشته، خيام در ايران و سرزمين‌هاي فارسي‌زبان و اصولا ممالك اسلامي به‌طور كلي به عنوان يكي از رياضيدانان و متفكران فلسفي تاريخ ما شناخته مي‌شد و درحقيقت بزرگ‌ترين شخصيت فلسفي بين ابن سينا و خواجه نصيرالدين طوسي.البته كتاب جبر او از شاهكارهاي مهم تاريخ رياضيات بوده و هست.ولي با ترجمه رباعيات او به انگليسي، شهرت فوق‌العاده‌اي در جهان يافت و انديشه و شعر او به تمام دنيا اشاعه پيدا كرد.حتي يك نوع مكتبي به نام «خيام» به عنوان شاعري قلندر و بي‌اعتنا به امور دنيوي نيز شكل گرفت.ضرورت دارد كه ما همه آثار خيام را مطالعه كرده و مورد بررسي قرار دهيم.او كم مي‌نوشت و چند اثر كوتاه فلسفي در باب بحث «وجود» دارد كه درخور توجه و فوق‌العاده به لحاظ فكري ارزشمند است به‌خصوص اينكه از لحاظ تاريخ فلسفه اسلامي نيز بسيار مهم است.
مشهورترين گوينده فارسي زبان
توفيق سبحاني: خيام مشهورترين گوينده فارسي‌زبان در جهان است ولي در ايران آن‌طور كه شايسته است شهرت ندارد.البته عده‌اي آراء او در مسائل عقيدتي را نمي‌پسندند.«خيام» شاعر نبود و به شعر هم علاقه زيادي نداشت ولي وقتي از طب و رياضيات و فلسفه خسته مي‌شد، براي تمدد اعصاب و رفع خستگي، مطالبي را در كوتاه‌ترين قالب شعر فارسي كه رباعي باشد، مي‌سرود.رباعي يكي از دشوارترين قوالب شعر فارسي است چون چهار مصراع بيشتر ندارد، صغري، كبرا و نتيجه است و مصراع چهارم، بار كلي معني آن شعر را دربر دارد و اكثرا آنچه در قالب آن بيان مي‌شود بسيار ساده و روان است.
دانشمند بزرگ ايراني
ميرزا ملااحمد: حكيم عمر خيام از بزرگ‌ترين دانشمندان ايران‌زمين، بلكه كل جهان محسوب مي‌شود.خيام در زمان حيات خود در علوم، فلسفه، رياضيات و فيزيك مشهور بود و كشفيات زيادي داشت كه تا امروز هم در تاريخ علم جهان محل توجه است. در زمان حيات حكيم عمر خيام، او را شاعر نمي‌دانستند. معاصران خيام، او را دانشمند مي‌دانستند، حتي دوست نزديك او نظامي عروضي سمرقندي، در رساله خود درباره خيام دانشمند و فيلسوف سخن مي‌راند ولي درباره شعر او چيزي نمي‌گويد.از اينجاست كه بين محققان، اختلاف ايجاد شده و برخي اشعار را منسوب به او نمي‌دانند.
شهروند كل زمين
گلرخسار صفي: آفريدگار به ما سعادت بزرگي را اعطا كرده است كه شخصيت بزرگي چون حكيم عمر خيام نيشابوري را آفريده است.عمر خيام فرزند تمام بشر و شهروند كل زمين است.وقتي نويسندگان و دانشمندان درباره بزرگان فكر و فرهنگ دست به تاليف آثار مهمي زدند، يكي از كتاب‌هاي مهم عالم را ديوان رباعيات خيام يافتند.هر شخص فهيمي با فهم خود به عمق انديشه‌هاي خيام پي مي‌برد و هر انسان كم‌فهمي نيز براساس ميزان فهم خويش با او وانديشه‌هايش ارتباط برقرار مي‌كند.اما در مجموع آنچه كه عمر خيام بيان مي‌كند و مي‌نويسد؛ روي سخنش با تمام بشريت است. لذا رمز و راز شهرت و آوازه او در اين است كه با زبان بشريت سخن مي‌گويد.