زیدیه به روایت مادلونگ
عظیم محمودآبادی
بالاخره کتاب مهم ویلفرد فردیناند مادِلونگ در باره زیدیه - از مهم‌ترین فرق شیعی غیرامامی - پس از سال‌ها به فارسی ترجمه و منتشر شد.
زیدیه از مهم‌ترین فرق شیعه است که در تاریخ صدر اسلام به ویژه قرن دوم نقش بسیار مهم و حساسی را ایفا کرده است. علاوه بر اینها، آنها در کلام به سنت معتزلی قرابت زیادی داشته‌اند که این ویژگی‌شان اهمیتی مضاعف به لحاظ فکری - کلامی به آنها بخشیده است.
به لحاظ سیاسی هم که فارغ از مبارزات مسلحانه آنها با حاکمان بنی‌امیه و سست کردن پایه‌های قدرت‌شان که در نهایت به زوال و سقوط‌شان منجر شد، اما زیدیه توانست در برخی مناطق جهان اسلام حکومت‌هایی را تاسیس کند و یا جمعیت قابل توجهی از جامعه را به خود اختصاص دهد؛ حکومت در منطقه طبرستان ایران (مازندران) به مدت 64 سال - از اواسط قرن سوم هجری( 242 ق) تا اوایل قرن چهارم( 306 ق)- و در یمن که همچنان گفته می‌شود حدود 45 درصد مردم این کشور زیدی مذهب هستند و الان هم حدود یک دهه است که زیدی‌های یمن قدرت حاکم بر کشور و مشروعیت آن را با چالشی اساسی روبه‌رو کردهاند و علیه آن و متحدانش قیامی همه‌جانبه را رقم زده‌‌اند.
با این همه اما واقعیت این است که ما ایرانیان و شیعیان فارسی‌زبان آگاهی چندانی نسبت به وضعیت، تاریخ، شخصیت‌های مهم و اصول عقاید سایر فرق شیعی - غیر امامی و از جمله مهم‌ترین آنها زیدیه- نداریم و شاید بتوان یکی از مهم‌ترین علل آن را فقدان منابع لازم در این حوزه دانست.
البته در منابع متقدم کلامی شیعه مانند آثار شیخ مفید درباره مشروعیت قیام زید و نگاه ائمه به آنها مطالبی نقل و تا حدودی تکلیف اعتقادی امامیه با آنها روشن شده است. اما به لحاظ تاریخی - و به ویژه تاریخ کلام- کمتر کار مستقلی که دربرگیرنده شناساندن مجموعه اصول و عقاید این فرقه مهم شیعی باشد، شده است.
در این میان ویلفرد فردیناند مادِلونگ از سرشناس‌ترین چهره‌های اسلام‌شناسی در سطح جهان است که به این مهم همت گمارده و اثری ممتاز را پدید آورده است. وی این اثر را برای نخستین بار در سال 1965 میلادی در آلمان چاپ کرد و اکنون پس از گذشت نزدیک به 60 سال، ترجمه فارسی آن به بازار کتاب ایران راه پیدا کرده است. «امام قاسم‌بن ابراهیم و اصول اعتقادی زیدیّه» عنوان کتاب مادلونگ است که در آن به معرفی قاسم‌بن ابراهیم - مهم‌ترین شخصیت نظری و کلامی زیدیه- و همچنین اصول و عقاید این فرقه پرداخته است. البته زیدیه سال‌ها است که نزد اسلام‌پژوهان و شرق‌شناسان غربی، به موضوعی برای مطالعه و تحقیقات وسیع تبدیل شده است. آنها از یک‌سو آرا و عقاید پراکنده کلامی و فقهی زیدیه را نظم و سامان بخشیدند و از سوی دیگر نیای بنیانگذار دولت زیدیه در یمن، هادی الی‌الحق یحیی که به طور عمده عقایدش بر اصول قاسم استوار است را بررسی کردهاند. با این حال در مورد این فرقه و عقایدش همچنان ابهامات و پرسش‌هایی بی‌جواب مانده بود که شاید اثر مادلونگ را باید تکمیل‌کننده این مطالعات دانست.
ویلفرد فردیناند مادِلونگ (زاده ۱۹۳۰) اسلام‌شناس آلمانی است. او اکنون استاد دانشگاه تاریخ اسلام دانشگاه آکسفورد است. مادلونگ در سال ۱۹۵۳ مدرک لیسانس در تاریخ و ادبیات اسلامی را از دانشگاه قاهره اخذ کرد و در سال ۱۹۵۷ از دانشگاه هامبورگ درجه دکتری در مطالعات اسلامی دریافت کرد. مادلونگ رساله دکترای خود را تحت نظر اشتروتمان و اشپولر به پایان رساند. مادلونگ از ۱۹۵۸ تا ۱۹۶۰ وابسته فرهنگی سفارت آلمان در بغداد بود. وی در خلال سال‌های ۱۹۶۹ تا ۱۹۷۸ استاد اسلام‌شناسی در دانشگاه شیکاگو بود. همچنین در سال‌های ۱۹۷۸ تا ۱۹۹۸ استاد کرسی Laudian در عربی و مطالعات اسلامی در دانشگاه آکسفورد بود.
وی به همراه فرهاد دفتری ویراستار ارشد دانشنامه اسلامیکا (ترجمه انگلیسی دايرةالمعارف بزرگ اسلامی) است. از این اسلام‌شناس و شیعه‌شناس آلمانی حدود ۲۰۰ کتاب و مقاله در حوزه مطالعات اسلامی مرتبط با شیعه تالیف و منتشر شده است. کتاب «جانشینی حضرت محمّد(ص)» از آثار مهم اوست که در آن نگرش شیعه درباره جانشینی بعد از پیامبر تقویت شده است، وی را در شناساندن تشیع به جهان غرب موثر دانسته‌اند که سال‌ها پیش ترجمه فارسی آن توسط انتشارات آستان قدس رضوی منتشر شد. مشهور است که وی در تحقیق و نگارش دقت نظر داشته است؛ از جمله استفاده از منابع معتبر و درجه اول، تفکیک میان منابع شیعی و سنی، تفکیک منابع امامی از منابع فرقه‌های دیگر شیعی، تفکیک منابع به‌لحاظ موضوعی (کلامی، تفسیری، حدیثی) و همچنین استفاده از منابع پرشمار. شناخت عالمان و متکلّمان برجسته شیعی، نگاه جامع و نظام مند به تشیع و استفاده از منابع مستشرقان پژوهش‌های وی را مورد توجه قرار داده است.
«امام قاسم‌بن ابراهیم و اصول عقاید زیدیه» نوشته ویلفرد فردیناند مادِلونگ با ترجمه شیرین شادفر توسط نشر نامک برای اولین منتشر شده و در دسترس علاقه‌مندان قرار گرفته است.