وزير خارجه براي سفري رسمي به هندوستان رفت
دهلي‌نو چشم به راه برجام براي نفت ايران
شهاب شهسواري
حسين اميرعبداللهيان، وزير امور خارجه جمهوري اسلامي ايران، روز گذشته در سفري رسمي به دهلي‌نو رفت تا با همتاي هندي خود ديدار و گفت‌وگو كند. وزير خارجه ايران هدف از اين سفر را رايزني در مورد نقشه راه همكاري بلندمدت تهران و دهلي‌نو توصيف كرده است. هر چند روابط سياسي دو كشور در سال‌هاي اخير در بالاترين سطح ممكن ادامه داشته، اما از زمان خروج امريكا از برجام روابط تجاري ميان ايران و هند به شكل چشمگيري آسيب ديده و سال ۲۰۲۰ به كمتر از يك‌هشتم حجم مناسبات تجاري در سال ۲۰۱۸ رسيده است. اميرعبداللهيان در اين سفر علاوه بر ديدار با سورامانيام جايشانكار، همتاي هندي خود، با نارندرا مودي، نخست‌وزير و آجيت دووال، مشاور امنيت ملي هند هم ديدار و گفت‌وگو كرد. همچنين قرار است اميرعبداللهيان در اين سفر از شهرهاي بمبئي و حيدرآباد نيز بازديد كند. اميرعبداللهيان در طول اقامت در هند در كنار گفت‌وگو با مقامات رسمي، نشست‌ها و ديدارهايي را نيز با علماي مذهبي، مقامات و شخصيت‌هاي محلي و همچنين تجار و ايرانيان مقيم هند برگزار خواهد كرد. اين سفر كه قرار بود زمستان سال گذشته انجام شود، به دليل ابتلاي سوبرامانيام جايشانكار، وزير خارجه هندوستان به بيماري كرونا اين سفر تاكنون به تاخير افتاد، هر چند كه بهمن ماه سال گذشته، دو وزير خارجه در حاشيه كنفرانس امنيتي مونيخ ديدار و گفت‌وگو كردند. وزير خارجه هند، يكي از نخستين مقام‌هاي خارجي بود كه در پي برگزاري انتخابات رياست‌جمهوري ايران به تهران سفر كرد و در تهران با سيد ابراهيم رييسي كه در آن زمان تازه به مقام رياست‌جمهوري انتخاب شده بود و هنوز رسما قدرت را در اختيار نگرفته بود، ديدار كرد. در طول ماه‌هاي گذشته، موضوع افغانستان و امنيت منطقه يكي از اصلي‌ترين مسائل مشترك ميان تهران و دهلي‌نو بوده است. همزمان با افزايش چشمگير قيمت نفت خام در بازارهاي جهاني در پي تجاوز نظامي روسيه به اوكراين، يكي از نيازهاي عمده دهلي‌نو، تنوع‌بخشي به منابع نفت خام خود است. در حالي كه تا همين چهار سال پيش، ايران روزانه تا ۵۰۰ هزار بشكه نفت خام به هندوستان صادر مي‌كرد، در پي خروج امريكا از برجام، دهلي‌نو واردات نفت خام خود را از ايران به صفر رسانده است. اما اظهارات اخير جايشانكار نشان مي‌دهد كه قطع واردات نفت خام از ايران، يك سياست ارادي و خودخواسته نيست. وي به تازگي در اسلواكي در مقابل سوالاتي در مورد دلايل استمرار خريد نفت هند از روسيه، خواستار بازگشت نفت ايران و نزوئلا به بازارهاي جهاني شده بود.
نقشه راه بلندمدت همكاري‌هاي ايران و هند
حسين اميرعبداللهيان، وزير امور خارجه جمهوري اسلامي ايران كه بنا به دعوت «سوبرامانيام جايشانكار» همتاي هندي به دهلي‌نو سفر كرده بامداد چهارشنبه ۱۸ خرداد ماه در بدو ورود به هند در جمع خبرنگاران گفت: «در شرايطي سفرم به هند انجام مي‌شود كه در روزهاي اخير اقدامي خودسرانه در اين كشور توسط يكي از افراد حزبي صورت گرفته و به ساحت مقدس پيامبر عظيم‌الشان اسلام اسائه ادب شده است.» وي با بيان اينكه از بدو ورود از زبان مقامات هند شاهد اين گفتار هستيم كه اين اقدام خودسرانه از سوي دولت هند قويا محكوم و مردود اعلام مي‌شود، اظهار داشت: «هند همواره در مسير همزيستي مسالمت‌آميز حركت كرده و همه اديان در صلح و آرامش زندگي كرده‌اند. مسلمانان نمي‌توانند به هيچ‌وجه اسائه ادب به ساحت پيامبر عظيم‌الشان اسلام را تحمل كنند و در عين حال انتظار ما از رهبران هند شنيدن همين جمله بود كه همزيستي مسالمت‌آميز همه اديان و فرق همان‌گونه كه در طول تاريخ در هند شاهد بوديم در همه مقاطع مورد توجه مسوولان اين كشور است و اميدواريم در گفت‌وهاي امروز و همچنين در رايزني‌هايي كه خواهيم داشت، تكرار اين جملات را از زبان مقامات هند شاهد باشيم.»وي با بيان اينكه روابط ايران و هند در شرايط بسيار خوبي قرار دارد، اظهار داشت: «ما در تبادل هيات‌ها بين دو كشور به ويژه در دولت جديد شاهد رشد و توسعه مناسبات همه‌جانبه از جمله در حوزه‌هاي اقتصادي و فرهنگي هستيم. امروز علاوه بر نخست‌وزير و مشاور امنيت ملي هند، گفت‌وگوهاي مفصلي را با همتاي خود خواهيم داشت.»رييس دستگاه ديپلماسي خاطرنشان كرد: «ما در تهران با وزير خارجه هند توافق كرديم كه در خصوص ترسيم يك نقشه راه همكاري بلندمدت بين دو كشور اقدام كنيم. يكي از دستوركارهاي اصلي ما گفت‌وگو و رايزني با مقامات عاليرتبه هند و همين‌طور همتاي اينجانب در خصوص ترسيم و نهايي كردن اين نقشه راه است.» در نخستين اقدام سفر، بعدازظهر روز گذشته موافقتنامه معاضدت قضايي در امور مدني و تجاري بين جمهوري اسلامي ايران و جمهوري هند در حضور وزراي امور خارجه دو كشور در شهر دهلي‌نو به امضا رسيد. سوبرامانيام جايشانكار، وزير خارجه هند همزمان با ورود امير عبداللهيان به دهلي‌نو با انتشار پيامي در شبكه اجتماعي توييتر نوشت: «ورود امير عبداللهيان به دهلي‌نو را خوشامد مي‌گويم. گفت‌وگوهاي ما امروز پيرامون توسعه روابط نزديك و دوستانه خواهد بود.»
سقوط آزاد مناسبات تجاري
روابط تجاري ايران و هند در طول چهار سال گذشته و در پي خروج امريكا از برجام دچار سقوط آزاد شده است و به سرعت به صفر نزديك مي‌شود. در حالي كه در سال مالي 2019-2018 مجموع روابط تجاري ايران و هند به ركورد تاريخي ۱۷ ميليارد دلار در سال رسيد، اين مناسبات در ۱۲ ماه منتهي به اكتبر ۲۰۲۱ (آبان ۱۴۰۰) به ۲ ميليارد و ۱۰۰ ميليون دلار رسيده است. بر اساس آمار وزارت بازرگاني هندوستان صادرات ايران به هندوستان در طول سال مالي ۲۰۲1-۲۰۲0 تنها ۳۳۰ ميليون دلار بود كه معادل يك‌ششم واردات يك ميليارد و ۷۰۰ ميليون دلاري ايران از هند است. تراز تجاري ايران و هند در طول چهار سال گذشته در حالي منفي شده است كه در سال ۲۰۱۸، تراز تجاري دو كشور با توجه به صادرات روزانه ۵۰۰ هزار بشكه نفت ايران به هند معادل ۱۰ ميليارد دلار به نفع ايران بود. در آن زمان ايران سومين تامين‌كننده نفت هند بعد از عربستان سعودي و عراق محسوب مي‌شد. در طول اين مدت مبادلات تجاري دو كشور به يك‌هشتم گذشته كاهش پيدا كرده است. بر اساس گزارش‌ها در حال حاضر هند برنج، چاي، شكر، ميوه‌هاي تازه، دارو، ماشين‌آلات و جواهرات به ايران صادر مي‌كند و واردات از اين كشور در حال حاضر شامل ميوه‌هاي خشك، محصولات شيميايي، سنگ‌هاي نيمه قيمتي و چرم است.
آيا دهلي‌نو باز هم مشتري نفت ايران مي‌شود؟
وزير خارجه هند كه جمعه هفته گذشته در «مجمع ۲۰۲۲ گلاب‌سِك» در براتيسلاوا پايتخت اسلواكي صحبت مي‌كرد در پاسخ به سوالي در اين مورد كه چرا هند به خريد نفت از روسيه همزمان با تهاجم اين كشور به اوكراين ادامه مي‌دهد، گفت: «چرا اجازه نمي‌دهند نفت ايران و ونزوئلا وارد بازار شود؟ آنها به هر منبع نفتي كه ما داريم، فشار وارد كرده‌اند و سپس مي‌گويند كه شما نبايد به بازار برويد و بهترين معامله را براي مردم خود دريافت كنيد. اين رويكردي منصفانه نيست.» وي تاكيد كرد: «ما نمايندگان‌مان را نمي‌فرستيم كه نفت روسيه را بخر. ما نمايندگان‌مان را مي‌فرستيم و مي‌گوييم برو نفت بخر. بهترين نفتي را كه مي‌تواني در بازار پيدا كني بخر... آيا اروپا با خريد گاز روسيه بودجه جنگ را تامين نمي‌كند؟ آيا تنها خريد نفت با پول هند جنگ روسيه در اوكراين را تامين مالي مي‌كند، اما گازي كه به اروپا مي‌آيد جنگ اوكراين را تامين نمي‌كند؟» رسانه‌هاي هندي نوشته‌اند كه يكي از موضوعات مورد علاقه تهران و دهلي‌نو در سفر اميرعبداللهيان به هند، از سرگيري خريد نفت خام ايران است، اما كارشناسان معتقدند كه بدون رفع تحريم‌هاي امريكا عليه ايران از طريق احياي برجام يا به هر وسيله ديگر، امكان از سرگيري صادرات نفت خام ايران به هند بسيار ناچيز است. علاوه بر اين گفته مي‌شود كه در پي اعمال تحريم‌هاي گسترده كشورهاي غربي عليه روسيه، مسكو نفت خام خود را با تخفيف‌هاي بسيار بالا به چين و هند به عنوان دو واردكننده بزرگ نفت آسيا صادر مي‌كند. با توجه به قيمت به مراتب پايين‌تر نفت خام روسيه در شرايط كنوني، به نظر مي‌رسد كه حتي در صورت كاهش يا توقف تحريم‌هاي امريكا عليه ايران، باز هم مزيت نفت ايران نسبت به روسيه براي مشتريان آسيايي بسيار كمتر باشد، تا آنجا كه گفته مي‌شود در طول هفته‌هاي گذشته، ميزان صادرات نفت خام ايران به چين تا حد زيادي كاهش يافته است.
همكاري ايران و هندوستان در افغانستان
يكي از زمينه‌هاي مشترك همكاري ميان تهران و دهلي‌نو، موضوع افغانستان است. سفر اميرعبداللهيان به هندوستان چند روز بعد از پايان سفر هيات بلندپايه ديپلماتيك هندوستان به كابل به رياست پي‌جي سينگ، ديپلمات ارشد وزارت خارجه هند در حوزه افغانستان و پاكستان انجام مي‌شود. تاكنون مقام‌هاي ارشد ايران و هندوستان در قالب نشست‌هاي كشورهاي همسايه افغانستان بارها در مورد وضعيت اين كشور بعد از خروج نظاميان امريكايي و سلطه طالبان بر كابل رايزني كرده‌اند. رسانه‌هاي هندي نوشته‌اند كه سفر پي‌جي سينگ به كابل به معناي آغاز فرآيند رابطه ديپلماتيك ميان دهلي‌نو و طالبان تلقي مي‌شود. با اين حال مقام‌هاي رسمي هند هنوز رسما تصميمي براي بازگشايي سفارت اين كشور در كابل و پذيرش ديپلمات‌هاي طالبان در سفارت افغانستان در دهلي‌نو نگرفته‌اند. موضوع بسيار مهمي كه در طول سال‌هاي گذشته به عنوان ستون اصلي رابطه ايران و هند مطرح مي‌شد، پروژه توسعه بندر چابهار و كريدور جنوب- شمال است كه با همكاري هندوستان در حال تكميل است. هند هر چند بعد از خروج امريكا از برجام هم توانست براي توسعه بندر چابهار از واشنگتن معافيت تحريمي دريافت كند، اما به گفته كارشناسان ايران كار توسعه اين پروژه را بسيار كند پيش ميبرد. يكي از اهداف اصلي اين پروژه، ايجاد مسيري دريايي-زميني از آب‌هاي جنوب ايران به خاك افغانستان بود. با به هم ريختن اوضاع در افغانستان، به نظر مي‌رسد اولويت اين پروژه براي هند كمتر شده باشد. با اين حال، تكميل پروژه توسعه بندر چابهار و حلقه‌هاي اتصال اين بندر به مسيرهاي ترانزيت ريلي و جاده‌اي ايران به سمت آسياي ميانه، قفقاز جنوبي و اروپا از طريق تركيه، مي‌تواند مسيرهاي دسترسي هند به بازارهاي جهاني را تسهيل كند. بايد ديد بعد از چندين سال تاخير در بهره‌برداري كامل از اين پروژه، آيا هندي‌ها آمادگي سرعت بخشيدن به توسعه پروژه چابهار دارند يا نه. از مسائل ديگري كه به تازگي از سوي هندي‌ها مطرح شده، موضوع قاچاق مواد مخدر است. به نوشته پايگاه خبري گرانتشالا در ديدار اخير مقام‌هاي ارشد امنيت ملي كشورهاي منطقه در مورد افغانستان كه در دوشنبه پايتخت تاجيكستان برگزار شد، آجيت دووال، مشاور امنيت ملي هند در ديدار با علي شمخاني، رييس شوراي عالي امنيت ملي كشورمان، از تهران خواسته است تا گام‌هاي محكمي براي مبارزه با قاچاق مواد مخدر از طريق بندر چابهار بردارد.
ژئوپليتيك تفرقه‌افكنانه
دهلي‌نو روزگاري از كشورهاي نزديك به بلوك شرق و اتحاد جماهير شوروي سوسياليستي پيشين محسوب مي‌شد. گرايش هند به شرق در رقابت با پاكستان كه متحد امريكا در منطقه جنوب آسيا بود، موازنه قدرتي را در منطقه ايجاد كرده بود. اما در سال‌هاي اخير ساختار ژئوپليتيك منطقه به شكل چشمگيري دستخوش تحول شده است. هند، هر چند هنوز يكي از بزرگ‌ترين مشتريان تسليحاتي روسيه محسوب مي‌شود، اما روابط خود را با ايالات متحده امريكا به شكل گسترده‌اي بهبود بخشيده است. در سال‌هاي اخير همكاري‌هاي هند با امريكا وارد فاز امنيتي و نظامي شده است. هند از يك سو در چارچوب گروه كواد با امريكا، استراليا و ژاپن يك ساز و كار همكاري امنيتي- نظامي در اقيانوس هند و آرام ايجاد كرده است كه عمده‌ترين هدف آن مقابله با نفوذ چين است. اما در تازه‌ترين همكاري با امريكا، هندي‌ها در حال ايجاد يك چارچوب همكاري تازه با محوريت خاورميانه از طريق همكاري‌هاي چهارجانبه ميان امريكا، هند، امارات متحده عربي و اسراييل هستند. هند كه در سال‌هاي اخير به عنوان يكي از واردكنندگان سلاح از اسراييل، روابط خود را با تل‌آويو گسترش داده، با استفاده از فرصت عادي‌سازي روابط ابوظبي با اسراييل درصدد است تا جاي پاي خود را در خاورميانه محكم‌تر كند. همكاري نزديك هند با اسراييل مي‌تواند اثرات منفي بر روابط تهران و دهلي‌نو داشته باشد. با اين حال هندي‌ها كه تاكنون توانسته‌اند توازن در رابطه با روسيه و غرب را حفظ كنند و همزمان اجازه نداده‌اند مشكلات تاريخي‌شان با پاكستان باعث اخلال در روابط با ديگر كشورهاي اسلامي شود، اميدوارند كه بتوانند ميان روابط با تهران و تل‌آويو هم توازن ايجاد كنند.
ديدارهاي اميرعبدالهيان با نخست‌وزير و مشاور امنيت ملي هندوستان
نخست‌وزير هند غروب چهارشنبه به وقت تهران از ديدار با وزير خارجه جمهوري اسلامي ايران كه در دهلي نو به سر ميبرد، خبر داد و اظهار كرد كه روابط دوجانبه بين تهران و دهلي نو باعث ارتقاي امنيت و رفاه منطقه است. نارندرا مودي، نخست‌وزير هند در توييتي نوشت: «خوشحالم كه ميزبان «حسين اميرعبداللهيان» وزير امور خارجه ايران براي گفت‌وگوي مفيد در مورد توسعه بيشتر پيوندهاي تمدني چند صد ساله بين هند و ايران بودم. روابط ما به نفع هر دو كشور بوده و باعث ارتقاي امنيت و رفاه منطقه شده است.» مشاور امنيت ملي هند در ديدار با حسين اميرعبداللهيان وزير امور خارجه كشورمان بر لزوم گسترش همه‌جانبه روابط ميان جمهوري اسلامي ايران و هند تاكيد كرد. آجيت دووال مشاور امنيت ملي هند ضمن استقبال از پيشرفت‌هاي حاصله در روابط دو كشور، پيشنهاد تشكيل يك كميته راهبردي براي گسترش روابط در همه زمينه‌ها را مورد تاكيد قرار داد و آمادگي دولت هند را براي توسعه مناسبات در همه سطوح در ابعاد دوجانبه، چندجانبه، منطقه‌اي و بين‌المللي اعلام كرد. وزير امور خارجه جمهوري اسلامي ايران نيز در اين ملاقات زمينه‌هاي گسترده موجود براي توسعه همكاري‌هاي دو كشور و ارتقاي هرچه بيشتر مناسبات در ابعاد مختلف، بدون توجه به عوامل ثالث و مخالف روابط را برشمرد.