گزارش انديشكده سوئدي سيپري از رشد زرادخانه‌هاي اتمي حكايت دارد
بازگشت روندهاي نگران‌كننده اشاعه سلاح هسته‌اي
علي كربلايي‌حسيني٭
تازه‌ترين گزارش انديشكده سوئدي سيپري كه در حوزه ديد‌باني تسليحات در گستره جهاني فعال است، از روندي نگران‌كننده در رشد زرادخانه‌هاي اتمي حكايت مي‌كند. اين وضعيت در حالي است كه از زمان جنگ سرد، اين روند رو به افول گذاشته بود.در گزارش سالانه اين انديشكده كه به تازگي منتشر شده (براي دريافت، روي اين لينك كليك كنيد)، آمده است كه هر 9 كشور يا رژيم داراي سلاح هسته‌اي مشغول افزايش يا ارتقاي زرادخانه‌هاي خود هستند.روسيه با 5977 و امريكا با 5428 كلاهك هسته‌اي همچنان حدود 90 درصد كلاهك‌هاي نظامي اتمي جهان را در اختيار دارند. سال گذشته ميلادي تعداد كلاهك‌هاي اتمي در هر دو كشور رو به كاهش گذاشت، اما دليل اصلي آن برچيدن كلاهك‌هاي هسته‌اي از رده خارجي بود كه نيروهاي مسلح اين دو كشور سال‌ها بود آنها را كنار گذاشته بودند.ارزيابي‌ها حكايت از آن دارد كه حمله روسيه به اوكراين و حمايت غرب از كي‌يف موجب تشديد تنش و همين‌طور تغيير ارزيابي‌هاي نظامي 9 دولت داراي سلاح هسته‌اي شده است.
اين روند در حالي است كه پنج عضو دائم شوراي امنيت سازمان ملل (انگليس، امريكا، روسيه، چين و فرانسه) سال 2021 در بيانيه‌اي اعلام كرده بودند: «جنگ هسته‌اي نبردي نيست كه پيروز داشته باشد و نبايد چنين جنگي روي دهد». با اين حال، اكنون در تناقضي آشكار با مواضع اعلامي، همه اعضاي دايم شوراي امنيت در حال توسعه يا مدرنيزاسيون زرادخانه‌هاي هسته‌اي خود هستند.
انگليس در حال حاضر حدود 195 كلاهك هسته‌اي دارد كه طبق برآورد فدراسيون دانشمندان امريكايي 120 عدد از آنها عملياتي هستند. در حالي كه انگليس، چين و روسيه را به فقدان شفافيت هسته‌اي متهم ساخته، اما خودش هم اعلام كرده كه ديگر به صورت علني ارقام تسليحات اتمي عملياتي و مستقر خود را اعلام نخواهد كرد. فرانسه هم اوايل سال 2021 به صورت رسمي برنامه‌اي را براي توسعه نسل سوم موشك بالستيك زيردريايي با نيروي هسته‌اي (SSBN) آغاز كرد. چين نيز با افزودن 300 موشك جديد به انبار تسليحات هسته‌ايش در ميانه راه توسعه ذخاير خود است. در همين حال، هند و پاكستان هم ظاهرا مشغول توسعه زرادخانه‌هاي اتمي خود هستند و هر دو كشور ايجاد يا توسعه انواع جديدي از سامانه‌هاي پرتابي هسته‌اي در سال 2021 را اعلام كرده‌اند. كره شمالي نيز روند مشابهي را در پيش گرفته است.
رژيم صهيونيستي كه به صورت علني اظهار نمي‌كند سلاح هسته‌اي در اختيار دارد نيز از نگاه كارشناسان مشغول مدرنيزاسيون زرادخانه اتمي خود است.سيپري اعلام كرد كه تا زماني كه قدرت‌هاي اتمي اقدام فوري براي مواجهه با اين روند نداشته باشند، تعداد كلاهك‌هاي هسته‌اي در گستره جهاني در دهه‌هاي پيش‌رو، بر خلاف گذشته رو به افزايش خواهد گذاشت. دكتر ويلفرد وان، مدير برنامه سلاح كشتار جمعي سيپري در سالنامه 2022 اين انديشكده آورده است: «همه دولت‌هاي مسلح به سلاح اتمي مشغول افزايش يا ارتقاي زرادخانه‌هاي‌شان هستند و بيشترشان لفاظي خود در اين حوزه و نقش سلاح هسته‌اي در راهبردهاي نظامي‌شان را تشديد كرده‌اند. اين روند بسيار نگران‌كننده است.»
مواجه شدن با اين روند نشان مي‌دهد اميدهاي عصر پساجنگ‌سرد مبني بر آنكه دارندگان سلاح هسته‌اي از اين سلاح كشتار جمعي دست مي‌كشند، نقش بر آب شده و توافقنامه‌ها براي محدودسازي نيروهاي اتمي نيز روند معكوس در پيش گرفته‌اند؛ براي نمونه شاهد بوديم كه دونالد ترامپ، رييس‌جمهور پيشين امريكا چگونه كشورش را به صورت يكجانبه از توافقنامه نيروهاي هسته‌اي ميان‌برد خارج كرد.
شايد جنگ روسيه عليه اوكراين بيش از پيش نشان‌دهنده از بين رفتن نظام حقوقي بين‌المللي در عصر حاضر باشد، اما بايد در نظر داشت كه سياست‌هاي تخاصمي و نه رقابتي ميان قدرت‌هاي بزرگ موجب بر هم خوردن پايه‌هاي روابط بين‌الملل پساجنگ جهاني دوم شده است و ديگر منشور ملل متحد از قداست سابق كه هنوز داغ از دست رفتن جان ميليون‌ها انسان تازه بود، برخوردار نيست. با وجود صراحت ماده 6 معاهده منع اشاعه سلاح هسته‌اي (NPT) كه اعضا را متعهد به «مذاكرات در خصوص اقدامات موثر جهت توقف هر چه سريع‌تر مسابقات هسته‌اي و خلع سلاح هسته‌اي» كرده است، وضعيت كنوني نشان مي‌دهد نظام فعلي منع اشاعه سلاح هسته‌اي نتوانسته است امنيت مطلوب را براي كشورهايي كه داوطلبانه از سلاح هسته‌اي صرف‌نظر كرده‌اند، تامين كند.
دليل ناكارآمدي اين معاهده آن است كه از همان ابتدا بر مبناي تبعيض شكل گرفته و اين تبعيض هر روز گسترده‌تر شده است؛ به‌طوري كه حتي زماني تلاش مي‌شد از دستيابي كشورهايي همچون ايران به دانش غني‌سازي اورانيوم جلوگيري شود. پس از سال‌ها كشورهاي فاقد سلاح هسته‌اي عضو NPT و فعالان صلح و مخالفان سلاح هسته‌اي اميد داشتند با تصويب معاهده منع سلاح‌هاي هسته‌اي (TPNW) در سال 2017 و اجرايي شدن آن از سال 2021، دوباره سايه سياه و مرگبار اين سلاح كشتار جمعي بر سر بشريت افكنده نشود، اما در كمال تاسف شاهديم روندهاي جهاني به جايي رسيده است كه نخبگان اوكرايني در آغاز جنگ روسيه عليه اين كشور چقدر از تصميم اتخاذ شده در دهه 1990 براي خلع سلاح هسته‌اي كشورشان پس از اعلام استقلال ابراز ناخرسندي كردند.
بازگشت انگاره‌هاي جنگ سرد و بدتر از آن، رويكرد مغول‌وار به روابط بين‌الملل عصر حاضر توسط قدرت‌هاي بزرگ، مجال تنفس را از پايبندي به اصول حقوق بين‌الملل خواهد گرفت و به همين خاطر است كه بايد براي شكل‌گيري نظام چندقطبي كه در آن حاكميت برابر دولت‌ها در عمل اجرايي شود، تلاش كرد.
٭ پژوهشگر حقوق بين‌الملل