امنيت غذايي
و نقش سازمان‌هاي بين‌المللي
سيده زهرا محمودي٭
كشورهاي جهان به فراخور فرهنگ، جغرافيا و شرايط سياسي اولويت‌هاي متفاوتي دارند اما كمتر كشوري وجود دارد كه در آن، «امنيت» يكي از اصلي‌ترين اولويت‌هاي حاكمان نباشد. در جوامع مدرن اما امنيت ديگر به مفهوم سنتي كه همان نبود تهديد مستقيم از سوي يك دشمن خارجي يا داخلي يا نبود جرم و جنايت شناخته نمي‌شود. دانشمندان علوم سياسي باور دارند كه امنيت ابعادي مختلف همچون مهاجرت (مسائل اجتماعي)، مسائل فرهنگي، محيط زيست و رفاه اقتصادي دارد و براي تامين آن در هر كدام از اين حوزه‌ها به اتخاذ تدابير و سياست‌هاي به خصوصي متناسب با شرايط ويژه هر كشور نياز است. بري بوزان، استاد بازنشسته روابط بين‌الملل در دانشگاه اقتصاد لندن و از چهره‌هاي اصلي مكتب كپنهاگ معتقد است افراد، گروه‌هاي فراملي، سازمان‌هاي غير دولتي فراملي و فروملي و رسانه‌ها نيز نقش موثر و تاثيرگذاري در برقراري امنيت در تمام وجوه ياد شده دارند و در موارد خاص هر كدام از آنها حتي ممكن است نقشي فراتر از دولت‌ها در برقراري امنيت پيدا كنند.
24 فوريه سال جاري، در شرايطي كه بسياري در جهان ديگر احتمال آغاز يك جنگ همه‌جانبه در خاك اروپا را نمي‌دادند، با آغاز تجاوز نظامي روسيه به اوكراين، مساله امنيت بار ديگر به نگراني اصلي بسياري از كشورها در جهان تبديل شد. بيم اروپايي‌ها از احتمال تداوم جنگ اوكراين و كشيده شدن آن به خاك ديگر كشورهاي اروپايي، هجوم پناهجويان اوكرايني به اروپا براي فرار از جنگ و تبعات آن و همچنين افزايش ناگهاني قيمت سوخت و موادغذايي از جمله مواردي بود كه مستقيما امنيت تعداد زيادي از كشورها در جهان را تهديد مي‌كرد و باعث مي‌شد آنها براي جلوگيري از تشديد اين بحران‌ها اقداماتي صورت بدهند.
داده‌ها و آمارهاي بين‌المللي نشان مي‌دهد كه پيش از آغاز جنگ، هم روسيه و هم اوكراين از جمله بزرگ‌ترين توليدكنندگان و صادركنندگان موادغذايي و غلات در دنيا محسوب مي‌شدند و نقش ويژه‌اي را در تامين امنيت غذايي دنيا بر عهده داشتند. اين جنگ پس از دو سال همه‌گيري كرونا و آسيب فراوان به معيشت مردم جهان و منابع مالي به ويژه در كشورهاي فقير آغاز شد. علاوه بر اين، بحران تغييرات اقليمي و تاثير آن بر كشاورزي در برخي نقاط باعث مي‌شد، آثار بحران به وجود آمده در شرق اروپا ملموس‌تر از هميشه باشد. خبرگزاري رويترز چندي پيش در اين باره نوشت كه دو كشور درگير جنگ، 30 درصد از توليد غلات جهان را تامين مي‌كردند و حدود 75 درصد روغن آفتابگردان جهان نيز در روسيه و اوكراين توليد مي‌شد.
در اين ميان، نقش اوكراين كه اتفاقا اصلي‌ترين قرباني جنگ بوده و زيرساخت‌هاي بسياري را در طول جنگ از دست داده، در تامين امنيت غذايي بين‌المللي مهم‌تر از روسيه است. بر اساس اطلاعات سازمان تجارت جهاني به‌طور متوسط، براي دوره چهار ساله ۲۰۱۷-۲۰۲۰، بيش از ۴۰ درصد صادرات اوكراين اختصاص به محصولات كشاورزي و غذايي داشته، در حالي كه اين رقم براي روسيه كمتر از ۹ درصد كل صادرات روسيه بوده است.
ليندا گوتز، كارشناس ارشد اقتصاد كشاورزي در موسسه لايب‌نيتز در امور تحقيقات توسعه كشاورزي در كشورهاي در حال گذار در آلمان در مقاله‌اي پيرامون اين موضوع مي‌نويسد: محصولات اصلي صادراتي اين دو كشور را كه به محدوده كشورهاي درياي سياه معروفند، مي‌توان به صادرات غلات، دانه‌هاي روغني و روغن‌هاي گياهي تقسيم كرد. هر دو كشور در سال‌هاي اخير در ميان صادركنندگان اصلي بسياري از اين محصولات بوده‌اند. در ميان پنج صادركننده اصلي انواع گندم در كل صادرات گندم جهان اوكراين جايگاه چهارم و روسيه جايگاه پنجم را داراست. به نوشته او، اين جنگ توانايي اين را دارد كه امنيت غذايي جهان را در كوتاه‌مدت و ميان‌مدت در دو حوزه اصلي به خطر بيندازد. اين حوزه‌ها عبارتند از: كاهش عرضه و افزايش شديد قيمت بعضي محصولات استراتژيك كشاورزي از يك طرف و كاهش عرضه و افزايش شديد قيمت بعضي از كودهاي شيميايي از طرف ديگر.
در چنين شرايطي نقش سازمان‌هاي بين‌المللي بسيار حائز اهميت است. سازمان خواربار و كشاورزي ملل متحد (فائو) كه به منظور بالا بردن سطح زندگي و بهبود تغذيه مردم جهان، توزيع مناسب مواد غذايي در مناطق مختلف جهان و ايجاد امنيت غذايي ايجاد شده است، مي‌تواند نقش مهمي در بازگشت امنيت غذايي به جهان ايفا كند. اين سازمان بين‌المللي اهداف چهارگانه خود را مساعدت به كشورهاي در حال توسعه با در اختيار گذاشتن امكانات فني، كمك به دولت‌ها در جهت تعيين خط مشي و مشاوره در برنامه‌ريزي، جمع‌آوري، بررسي و انتشار اطلاعات و فعاليت به عنوان محلي براي تبادل نظر و گردهمايي ملت‌هاي فقير و غني با شرايط برابر اعلام كرده است.
در موضوع به خصوص جنگ اوكراين، فائو مي‌تواند براساس سومين ماموريت تعريف‌شده خود يعني بررسي و انتشار اطلاعات با ارايه تصويري دقيق از تبعات جنگ در خصوص بحران غذايي فعلي و ارايه گزارشي كارشناسي پيرامون نتايج احتمالي تداوم اين جنگ، سازمان ملل متحد و اعضاي آن را نسبت به خطرات پيش رو آگاه كرده و از آنها بخواهد علاوه بر ماموريت‌هاي عادي خود، از طريق گفت‌وگو و اقناع مقام‌هاي كشورهاي درگير جنگ، آنها را راضي به اتخاذ تدابيري در خصوص مساله امنيت غذايي كند. اين اقدام به دور از سياسي‌كاري و با حفظ بي‌طرفي تنها با در نظر گرفتن مساله امنيت غذا مي‌تواند عملي باشد.
٭ دانشجوي كارشناسي ارشد علوم سياسي دانشگاه شهيد بهشتي تهران