موزه ملي و تحقق حق مردم
رضا دبيري‌نژاد
آغاز نام موزه در ايران با ناصرالدين شاه و ايجاد موزه همايوني در كاخ گلستان پيوند خورده است؛ موزه‌اي كه متعاقب سفرهاي ناصرالدين شاه به فرنگ و از سر علاقه شخصي او پديد مي‌آيد. اما موزه همايوني يك موزه شخصي است كه كليددار آن نيز خود سلطان صاحبقران است و جنبه عمومي و بازديد همگاني ندارد و از همين رو با شاخص عمومي بودن كه در تعاريف موزه ذكر شده است، تقابل دارد. اما پس از مشروطه كه مفاهيم جديدي در مناسبات اجتماعي وارد مي‌شود مواجهه با موزه و آثار تاريخي و هنري تغيير مي‌كند. صميع‌الدوله وزير معارف پس از مشروطه بر ساماندهي وضعيت آثار عتيقه تاكيد مي‌كند. از همين زمان است كه آثار تاريخي حق همگاني و ملي شناخته مي‌شود. نخستين موزه با همين هدف در سال 1395 در بخشي از مدرسه دارالفنون ايجاد مي‌شود. موزه‌اي كه در يك فضاي آموزشي عمومي جاي مي‌گيرد تا بتواند نقش دسترسي همگاني را تحقق بخشد و بر اين موزه نام ملي نهاده مي‌شود. ملي به معناي سرمايه ملي كه بايد ملي حفظ شود و اين وظيفه دولت است كه به نمايندگي جامعه به حفظ سرمايه‌هاي تاريخي و فرهنگي جامعه بپردازد. اين ملي‌نگري حاصل تغييرات مشروطه است كه مالكيت عمومي را به يك حق تبديل مي‌كند. در روزگار پيش از مشروطه كه حفاري آثار تاريخي به‌طور انحصاري به دولت فرانسه داده مي‌شود تا فرانسوي‌ها سهمي از يادگارهاي تاريخي ما ببرند، موزه‌هاي بزرگ خود را زينت ببخشند و در مقابل حكومت سلطنتي ايران به درآمد مالي از اين آثار تاريخي مي‌انديشد، اما با مشروطه نمايندگان مردم و اقشار فرهيخته فرصت مي‌يابند تا از طريق قانونگذاري و نهادهاي قانوني زمينه حفظ آثار تاريخي را فراهم كنند. يك‌سال بعد نيز وزارت معارف به رياست ممتازالملك اداره عتيقات را در كنار موزه ملي ايجاد مي‌كند تا بر حفظ آثار تاريخي نظارت داشته باشد و مسووليت آن را هم بر عهده ايرج ميرزا مي‌گذارد.
ملي بودن يك حق ديگر هم ايجاد مي‌كند و آن هم عرضه عمومي بودن و موزه نمايشگاهي مي‌شود تا امكان بهره همگاني را فراهم كند و از آن گنج‌خانه كه كليدش در دست شاه بود به يك مكان همگاني تبديل شود و دارالفنون خود يك مكان همگاني در دسترس است و اين اولين‌بار است كه موزه نمايش عمومي ايجاد مي‌كند و شايد بتوان گفت كه موزه به معناي اجتماعي آن از اين زمان آغاز مي‌شود.
گفتمان مشروطه و گفتمان قانونگرايي آن سبب مفهوم جديدي از موزه مي‌شود كه برخي بنيان‌هاي موزه‌داري ايران را شكل مي‌دهد و ايجاد حقي مي‌كند كه جامعه از دولت مطالبه موزه كند و مي‌كند.