نمايندگان روسيه و اوكراين در حضور رييس‌جمهور تركيه و دبيركل سازمان ملل توافق انتقال غلات را امضا كردند
توافقي براي بازگشايي مسير تامين غذاي جهان
محمدحسين لطف‌الهي
دفتر رياست‌جمهوري تركيه روز جمعه اعلام كرد كه هيات‌هاي روسيه و اوكراين كه براي مذاكره در خصوص فراهم شدن امكان صادرات غلات اوكراين از طريق دريا در استانبول به سر مي‌برند، توانسته‌اند به توافق دست يابند. روز پنجشنبه مقام‌هاي روسيه و اوكراين تاييد كرده بودند كه توافق در دسترس است و از همين رو سرگئي شويگو، وزير دفاع روسيه عازم تركيه شد. آندري رودنكو، معاون وزير خارجه روسيه روز پنجشنبه به خبرگزاري اينترفكس گفت كه مذاكرات در فضايي «نسبتا پويا» پيش مي‌رود و «اميد زيادي» به امضاي توافق وجود دارد. به‌رغم اين اظهارنظر و همچنين خوش‌بيني مقام‌هاي تركيه و مقام‌هاي سازمان ملل متحد به حصول توافق تنش‌هاي لفظي ميان مقام‌هاي روسيه و اوكراين تا لحظه نهايي امضاي توافق همچنان ادامه داشت و ترديدهايي را درباره امكان نهايي شدن توافق ايجاد كرد. ديميتري پسكوف، سخنگوي كاخ كرملين صبح روز جمعه تاييد كرد كه مقدمات امضاي توافق فراهم شده اما تاكيد كرد كه اين توافق ممكن است در ساعات پاياني بر هم بخورد و امضاي آن ممكن نباشد. بر اساس گزارش آسوشيتدپرس، آنتونيو گوترش دبيركل سازمان ملل متحد هم روز پنجشنبه «در ادامه تلاش‌ها براي اطمينان يافتن از دسترسي كامل جهاني به توليدات غذايي اوكراين و كودهاي روسي» عازم استانبول شد. بيش از 20 ميليون تن از غلات توليد شده در اوكراين اكنون در بنادر اين كشور در درياي سياه انبار شده‌اند و به دليل محاصره دريايي روسيه امكان صادرات آنها به ديگر نقاط جهان وجود ندارد. مسدود كردن مسيرهاي اصلي صادرات غله از اوكراين كه يكي از مهم‌ترين تامين‌كنندگان مواد غذايي در جهان به حساب مي‌آيد، باعث ايجاد قحطي گسترده در آفريقا و پديد آمدن مشكلات بسياري در زنجيره تامين غذايي جهان شده بود.
ميخايلو پودولياك، مشاور رييس‌جمهور اوكراين نيز روز جمعه ضمن تاييد تلويحي نهايي شدن امضاي قرارداد به روسيه هشدار داد كه هر اقدامي ناقض توافق با پاسخ نظامي فوري از سوي اوكراين روبه‌رو خواهد شد. او در توييتر نوشت: «نكته مهم درباره اين توافق كه همه بايد بدانند، اين است كه اوكراين توافق را با روسيه امضا نمي‌كند. توافقي ميان اوكراين و تركيه و سازمان ملل متحد به امضا مي‌رسد و روسيه نيز نظير اين توافق را با تركيه و سازمان ملل امضا مي‌كند. خبري از اسكورت كشتي‌هاي ما از سوي ناوهاي روسي يا حضور نمايندگان دولت روسيه در بنادر ما نخواهد بود. در صورت لزوم بازرسي از كشتي‌ها از سوي تيم بازرسان تنها در آب‌هاي تركيه ممكن خواهد بود.» مقام‌هاي غربي روسيه را متهم مي‌كنند كه از ابزارهاي نامشروع نظير جلوگيري از صادرات غلات و ايجاد بحران غذايي در جهان براي تحت فشار قرار دادن اوكراين و متحدان بين‌المللي اين كشور استفاده مي‌كند. مسكو اما تحريم‌هاي غرب و مين‌گذاري گسترده نيروهاي اوكرايني در درياي سياه را عامل اصلي بحران صادرات غلات در جهان عنوان مي‌داند.
به گزارش روزنامه اعتماد، بر اساس آمارهايي كه وب‌سايت Our world in data ارايه داده، محاصره دريايي اوكراين باعث شده تا ميزان صادرات غلات اين كشور به يك‌ششم سطح صادرات آن پيش از آغاز جنگ كاهش يابد. اين مساله باعث شد سازمان ملل متحد و تعدادي از كشورها فعالانه به دنبال شكل‌دهي توافقي محدود ميان مسكو و كي‌يف باشند تا از طريق آن امكان صادرات غلات اوكراين از طريق درياي سياه فراهم شود.
يكي از مسائلي كه تا حد زيادي امضاي توافق ميان روسيه و اوكراين را پيچيده‌تر كرده، مين‌هايي است كه اوكراين در سواحل و بنادر خود جاي‌گذاري كرده تا از نزديك شدن ناوهاي روسي جلوگيري كند. روسيه خواستار برچيده شدن كامل اين مين‌ها بود، اما اوكرايني‌ها تمايلي به اين كار نداشتند. اواخر ماه ژوئن، آنتونيو گوترش اعلام كرد پيشنهادهاي سازمان ملل متحد و تركيه مي‌تواند مشكلاتي نظير اين را حل كند. روزنامه نيويورك‌تايمز به نقل از سه مقام آگاه از مذاكرات نوشته است: «اوكرايني‌ها موافقت كرده‌اند كه تنها تعداد كمي از مين‌ها را حذف كنند و در مقابل ناخداهاي نيروي دريايي و گارد ساحلي اوكراين كشتي‌هاي باري را به سمت آب‌هاي بين‌المللي ببرند. سپس كشتي‌ها به استانبول مي‌روند و از آنجا مسير خود را به سمت مقصد اصلي دنبال كنند.»
اطلاعاتي كه از متن توافق به بيرون درز كرده نشان مي‌دهد، قرار است يك مركز كنترل در استانبول تشكيل شود تا بتواند بر روند اجراي توافق و رفت و آمد كشتي‌ها نظارت كند. در همين راستا مقام‌هاي تركيه‌اي نقش اصلي را در نظارت بر كشتي‌ها و جلوگيري از ارسال سلاح به اوكراين از طريق اين كشتي‌ها ايفا خواهند كرد.
نگراني اصلي اوكرايني‌ها اين است كه روسيه از كريدورهاي امني كه در درياي سياه براي صادرات غلات و مواد غذايي ايجاد مي‌شود به منظور حمله به بنادر مهم اوكراين مانند بندر اودسا استفاده كند. بلومبرگ در تحليل اين توافق و آثار آن مي‌نويسد: «حتي پس از امضاي توافق، زمان زيادي لازم است تا صادرات غلات اوكراين به ديگر كشورها آغاز شود. اوكراين بايد در ابتدا مسيرهاي آبي مين‌گذاري شده را تا حدي پاكسازي كند تا امكان ايجاد يك كريدور امن به وجود آيد، سپس كشتي‌هاي زيادي كه براي انتقال اين حجم از غلات لازم است تامين شود و مسائل مشكلات ناشي از بيمه اين كشتي‌ها و همچنين تامين قطار و كاميون‌هايي براي انتقال غلات به بنادر نيز يك چالش است.»
به نوشته بلومبرگ لازمه اين توافق اعتماد به روسيه و پوتين است، چراكه درست وقتي روس‌ها پيشروي خود را از شرق اوكراين ادامه مي‌دهند و مناطق جنوبي را نيز تحت كنترل دارند، بايد به آنها اطمينان كرد كه از كريدورهاي امن دريايي براي حمله به بنادر اوكراين استفاده نمي‌كنند. آندري كوپچنكو، تحليلگر اوكرايني معتقد است: «در حالي كه عمليات نظامي در خاك اوكراين ادامه دارد، از نظر تجار حركت در آب‌هاي اين كشور يك اقدام پر ريسك و خطرناك است. از همين رو بعيد است با توجه به ريسك‌هاي موجود در كوتاه‌مدت صادرات اوكراين بتواند به سطح مطلوبي برسد.»
سازمان بين‌المللي دريانوردي تخمين زده است كه حذف كامل مين‌هاي دريايي در نزديكي بنادر ماه‌ها طول مي‌كشد. با اين وجود اوكرايني‌ها وعده داده‌اند كه زودتر از پيش‌بيني‌ها مسير امني براي عبور كشتي‌ها فراهم كنند.
اوكراين كشوري است كه به‌طور معمول سالانه نزديك به 9 درصد از نياز جهاني به گندم را از طريق صادرات تامين مي‌كند. از زمان شروع حمله نظامي روسيه به اوكراين در 24 فوريه 2022، صنعت كشاورزي در اوكراين با مشكلات بسياري مواجه شده و بر اساس آمارهايي كه دولت كي‌يف منتشر كرده، پيش‌بيني مي‌شود ميزان صادرات گندم اوكراين در پايان سال 2022 مجموعا 42 درصد كمتر از سال 2021 ميلادي باشد.اوكراين و روسيه هر دو نقش بسيار مهمي در تامين بازار جهاني غذايي دارند. اين دو كشور همچنين از صادركنندگان اصلي گندم، جو، ذرت و روغن آفتابگردان در جهان به حساب مي‌آيند. بر اساس داده‌هاي وب‌سايت Our world in data، در سال 2019 اوكراين سهم 42 درصدي در صادرات روغن آفتابگردان، سهم 8.9 درصدي در صادرات گندم، سهم 9.7 درصدي در صادرات جو و سهم 16 درصدي در صادرات ذرت داشته است. روسيه نيز سهم 21 درصدي از صادرات روغن آفتابگردان، 14 درصدي از صادرات جهاني گندم، 9.5 درصدي از صادرات جو و 2 درصدي از صادرات ذرت را به خود اختصاص داده است.پروجكت سينديكت به نقل از رومن لشچنكو، وزير كشاورزي پيشين اوكراين مي‌نويسد: سطح زير كشت اوكراين در سال 2022 كمتر از نصف سطح زير كشت در سال 2021 است و اين يعني حتي با پايان جنگ در همين لحظه نيز جهان در سال آينده با مشكلات بسيار زيادي در تامين مواد غذايي دست و پنجه نرم خواهد كرد، چراكه براي آماده‌سازي زمين‌هاي كشاورزي جهت كشت دوباره، ترميم سيلوها و بازسازي كارخانه‌ها سال‌ها زمان لازم است.