سيب‌زميني، از پرو تا ايران
مرتضي ميرحسيني
مي‌گويند كشت سيب‌زميني در چنين روزي از سال 1568 در اروپا آغاز شد و اسپانيايي‌ها بودند كه در اين كار پيشگام شدند. بعد از آنان انگليسي‌ها (حوالي سال 1590) و فرانسوي‌ها هم با اين محصول كشاورزي آشنا شدند و نه يك‌باره كه به مرور به فوايد بي‌شمار آن پي بردند. توليد سيب‌زميني نسبت به محصولات كشاورزي ديگر هزينه كمتري داشت و به تبع قيمت نهايي آن هم براي مصرف‌كننده كمتر بود و عموم مردم، حتي طبقات فرودست جامعه هم به آن دسترسي داشتند. از اين‌رو سيب‌زميني در مدتي نسبتا كوتاه به محصولي مهم در تغذيه مردم اروپا تبديل شد و پس از چند دهه از حد يك محصول ساده كشاورزي فراتر رفت. سيب‌زميني آنقدر مهم شد كه همچون عاملي ثبات‌بخش عمل كرد و مثلا در كشوري مثل انگليس - در سال‌هاي موسوم به عصر انقلاب صنعتي - مانع از شكل‌گيري انقلابي خونين شد. به قول ردكليف سالامن، نويسنده كتاب «تاريخ و تاثير اجتماعي سيب‌زميني» و مشهور به مورخ سيب‌زميني «استفاده از سيب‌زميني... حقيقتا كارگران را قادر ساخت با پايين‌ترين دستمزدهاي ممكن زنده بمانند. چه‌بسا سيب‌زميني از اين راه صد سال ديگر نيز فقر و تباهي توده‌هاي انگليسي را تمديد و كمك كرده باشد، اما راه‌حل جايگزين يقينا چيزي غير از انقلاب خونين نبود. اين امر را كه انگلستان در نخستين دهه‌هاي سده نوزدهم از چنين بلوا افكني خشونت‌آميزي قسر در رفت... بايد تا حد زيادي به حساب سيب‌زميني گذاشت.» اما تاريخ سيب‌زميني از اروپا شروع نمي‌شود و قرن‌ها قبل از اينكه مردم اين قاره از وجود چنين محصولي آگاه باشند، اهالي قاره‌اي در آن سوي اقيانوس اطلس آن را كشت و مصرف مي‌كردند. تا جايي كه - از مطالعه تحقيقات باستان‌شناسي - مي‌دانيم گياه سيب‌زميني حداقل 10 هزار سال قدمت دارد و مردم سرزميني كه امروز در جنوب كشور پرو قرار دارد از هزاره هفتم پيش از ميلاد مسيح آن را مي‌شناختند. البته قديمي‌ترين نشانه مرتبط به سيب‌زميني به حدود 5 هزار سال قبل، به محوطه‌اي از محوطه‌هاي باستاني واقع در يكي از سواحل جنوبي پرو برمي‌گردد. اروپايي‌ها در عصر اكتشافات با سيب‌زميني آشنا شدند و بذر و دانش كشت آن را به قاره خودشان بردند. ابتدا در زمين‌هاي كوچك و بعد در مقياس وسيع آن را كشت كردند. همان‌ها هم بودند كه اين محصول كشاورزي را به گوشه و كنار جهان بردند و همان‌ها هم - به‌ويژه فرانسوي‌ها - بودند كه از سيب‌زميني غذاهاي ابتكاري و بسيار خوشمزه درست كردند. پيشينه كشت سيب‌زميني در كشور ما به زمان قاجارها برمي‌گردد. گويا نخستين‌بار يكي از انگليسي‌هايي كه به نمايندگي از شركت هند شرقي به ايران آمده بود با خودش مقداري هم بذر و محصول سيب‌زميني سوغات آورد و آنها را به فتحعلي‌شاه هديه كرد. شاه ايران اين هديه را پذيرفت و درباره سيب‌زميني سوالاتي از آن انگليسي پرسيد. حتي شايد به ذهنش رسيد كه اين محصول مي‌تواند فوايدي هم داشته باشد، اما گويا برنامه‌ريزي جدي براي كشت گسترده سيب‌زميني نه در آن زمان كه بعدتر در دوره ناصرالدين‌شاه آغاز شد و دولت ايران به هدف مقابله با قحطي‌هاي احتمالي، مردم را به كشت آن تشويق كرد. هر چند مي‌دانيم كه باز حدود پنج دهه طول كشيد تا مردم ما اين محصول جديد را پذيرفتند و جايي مهم در غذاي خود به آن اختصاص دادند.