نظاميان جمهوري آذربايجان بعد از ۲۸ سال در شهر كليدي مرزي
با ارمنستان مستقر شدند
بازگشت به لاچين
افشار سليماني: گرفتاري روسيه در اوكراين، تحولات قفقاز را شتاب بخشيده است
شهاب شهسواري
نيروهاي جمهوري آذربايجان بعد از ۲۸ سال بار ديگر بر شهر لاچين در نزديكي مرز جمهوري آذربايجان و جمهوري ارمنستان مسلط شدند. بازگشت حاكميت لاچين به جمهوري آذربايجان، بخشي از توافق آتش‌بس ميان دو همسايه متخاصم بود كه پاييز ۱۳۹۹ با وساطت ولاديمير پوتين، رييس‌جمهور روسيه امضا شد. با اين حال قرار بود دست‌كم سه سال از زمان انعقاد اين توافق براي طراحي يك كريدور به عرض ۵ كيلومتر ميان خاك جمهوري ارمنستان و منطقه جمهوري خودخوانده قره‌باغ كوهستاني درون خاك جمهوري آذربايجان بگذرد. با اين حال فشار جمهوري آذربايجان باعث شد تا خيلي زودتر از زمان پيش‌بيني شده و بدون نهايي شدن مسير اتصال ارمنستان و قره‌باغ، حاكميت لاچين به باكو بازگردد. ورود نيروهاي نظامي جمهوري آذربايجان به لاچين با خروج ارمني‌هاي ساكن اين منطقه همزمان شد. از اوايل تابستان، حكومت خودخوانده قره‌باغ از ساكنان اين منطقه خواسته‌بود تا خانه‌هاي خود را خالي كنند و راه را براي ورود نظاميان آذربايجان باز كنند. براساس گزارش‌ها در روزهاي آينده مسير جديدي براي اتصال ارمنستان به قره‌باغ در خاك آذربايجان باز خواهد شد. به نوشته رسانه‌هاي منطقه مسير جديد از جنوب كريدور لاچين عبور مي‌كند و با عبور از روستاهاي هين‌شن و متس‌شن در منطقه قره‌باغ، در شوشا به سمت استپاناكرت (خانكندي) مي‌گردد. براساس توافق آتش‌بس قرار بود كه اين مسير شوشا را دور بزند، اما هنوز مسير كمربندي براي شوشا ايجاد نشده است. در خاك ارمنستان هنوز جاده اصلي براي دسترسي به اين مسير تاسيس نشده است، اما به صورت موقت از يك جاده ۴،۵ كيلومتري براي اتصال به اين مسير استفاده خواهد شد.
الهام علي‌اف، رييس‌جمهور آذربايجان روز جمعه با انتشار پيامي در شبكه اجتماعي توييتر از مستقر شدن نيروهاي نظامي جمهوري آذربايجان به لاچين خبر داد. شهر لاچين از زمان پايان درگيري‌هاي نظامي ۱۳۹۹ ميان جمهوري‌هاي ارمنستان و آذربايجان در كنترل نيروهاي حافظ صلح روس قرار داشت. الهام علي‌اف جمعه شب در حساب كاربري خود در توييتر نوشت: «ما، آذربايجاني‌ها، به لاچين بازگشتيم. اكنون ارتش آذربايجان در لاچين مستقر شده است. روستاهاي زابوخ و سوس هم تحت كنترل درآمدند.» تصاويري كه توسط وزارت دفاع جمهوري آذربايجان منتشر شده است نشان مي‌دهد كه خودروهاي نظامي جمهوري آذربايجان وارد شهر لاچين مي‌شوند و پرچم اين كشور بر فراز ساختمان‌هاي اين شهر برافراشته مي‌شوند. بر اساس گزارش‌ها، نيروهاي حافظ صلح روسي كه مسووليت امنيت عبور و مرور خودروها و كاميون‌هاي ارمنستان از مسير كريدور لاچين را برعهده داشتند، به جاده جديد نقل مكان مي‌كنند و مانند گذشته عبور و مرور كاميون‌هاي ارمنستان از اين مسير بلامانع خواهد بود. براساس توافق آتش‌بس پاييز ۱۳۹۹، ۲۰۰۰ نيروي حافظ صلح روسي مسووليت امنيت در اين منطقه را برعهده دارند. علي‌رغم حضور اين نيروها در طول ماه‌هاي گذشته چندين درگيري ميان جمهوري آذربايجان و نيروهاي جمهوري خودخوانده قره‌باغ رخ داد. افشار سليماني، سفير پيشين ايران در جمهوري آذربايجان معتقد است كه درگيري روسيه در جنگ اوكراين باعث شده است كه مسكو ديگر كنترل چنداني بر اوضاع در قفقاز جنوبي نداشته‌باشد. سليماني مي‌گويد: «گرفتاري روسيه در جنگ اوكراين، باعث شده است كه تحولات منطقه سرعت بيشتري بگيرند. روسيه خود را در باتلاق اوكراين گرفتار كرده است و به همين دليل در بسياري از مناطق نفوذ گذشته خود از جمله قفقاز و سوريه، قدرت كمتري براي اعمال نظر دارد. روسيه به دليل گرفتاري در اوكراين كمتر از گذشته مي‌تواند در ديگر نقاط پيراموني خود اثرگذار باشد.»
حميد قدسي آذر، كارشناس مسائل قفقاز و تركيه در خبرگزاري تسنيم مي‌نويسد: «برخي كارشناسان مستقل در آن زمان گفتند كه مرحله جديد درگيري مربوط به تمايل الهام علي‌اف براي فشار آوردن به ايروان براي حل هر چه سريع‌تر مسائل مورد مناقشه است و زمان مناسبي براي اين كار انتخاب كرده است، چراكه در حالي كه روسيه درگير جنگ در اوكراين است و تمام جهان در حال تماشاي اتفاقات است، آذربايجاني‌ها تصميم گرفتند بدون توجه به نيروهاي حافظ صلح روسي، تهاجمي‌تر عمل كنند.» اين كارشناس مسائل منطقه درخصوص مسير جايگزين به جاي كريدور لاچين مي‌نويسد: «ارمنستان و جمهوري خودخوانده قره‌باغ كوهستاني هنوز بايد تيرهاي برق و خطوط ارتباطي را به كريدور موقت جديد منتقل كنند. البته براي ساكنان قره‌باغ، مشكل اصلي همچنان خط لوله گاز است. اين خط لوله تا حدي از سرزمين‌هاي تحت كنترل آذربايجان مي‌گذرد و اين مشكل هنوز حل نشده است.» باكو پيش از ورود به اين مناطق، ساكنان ارمني منطقه را مجبور به ترك اقامتگاه‌هاي خود مي‌كند، چراكه مدعي است اين ارمني‌ها، مهاجران خارجي هستند كه در دوران اشغال در اين مناطق اِسكان داده شده‌اند، هر چند كه ساكنان منطقه خود را بومي اين مناطق مي‌دانند. قدسي آذر مي‌نويسد: «الهام علي‌اف رييس‌جمهور آذربايجان علاقه‌اي براي حضور ارامنه در لاچين ندارد و اعلام كرده: افراد غيرقانوني اسكان داده شده بايد از شهر لاچين، روستاهاي زابوخ و سوس خارج شوند. اين طبيعي است. اقامت آنها در آنجا در واقع جنايت جنگي است، زيرا اين بر‌خلاف قوانين كنوانسيون ژنو است. از سكونتگاه‌هاي غيرقانوني در اراضي اشغالي جلوگيري كنيم.»
نزديك شدن به شرايط آشتي
با تخليه لاچين و روستاهاي اطرافش از شهروندان ارمني و استقرار نظامي آذربايجاني در اين منطقه، به نظر مي‌رسد كه آخرين گام‌ها براي پايان اشغال سرزمين‌هاي جمهوري آذربايجان توسط ارمنستان برداشته‌شده است. با تسلط آذربايجان بر مناطق بيشتري از سرزمين‌هايي كه تا پيش از اين در كنترل ارمنستان بود، اميد بيشتري به پايان بحران ۲۸ ساله قفقاز جنوبي ايجاد مي‌شود. باكو و ايروان براي كنار گذاشتن اختلافات در حال مذاكراتي هستند كه نتيجه آن مي‌تواند به پايان ۳دهه درگيري در اين مناطق بينجامد.
افشار سليماني مي‌گويد: «اواخر هفته جاري، نيكول پاشينيان، رييس‌جمهور ارمنستان، الهام علي‌اف، رييس‌جمهور آذربايجان و شارل ميشل، رييس شوراي اروپا در بروكسل جلسه‌اي با يكديگر خواهند داشت. اين سومين ديدار از اين دست است. چهار دستور براي اين نشست وجود دارد؛ نخست كريدور زنگزور براي اتصال خاك جمهوري آذربايجان به نخجوان، دوم تهيه پيش‌نويس پيمان صلح ميان ايروان و باكو، سوم تعيين حدود مرزهاي دوكشور و چهارم از سرگيري روابط سياسي ميان باكو و ايروان است.» به گفته اين ديپلمات پيشين: «در صورت به نتيجه رسيدن اين فرآيند، دوكشور تماميت ارضي يكديگر را به رسميت خواهند شمرد و ديگر ادعاي ارضي عليه يكديگر نخواهند داشت.» سليماني ادامه داد: «علاوه بر اين به موازات گفت‌وگوهاي آشتي باكو و ايروان، تركيه هم سردار قليچ، سفير پيشين اين كشور در ايالات متحده را مامور كرده است تا با معاون پارلمان ارمنستان درخصوص از سرگيري روابط آنكارا و ايروان گفت‌وگو كنند. اين گفت‌وگوها به موازات گفت‌وگوهاي صلح باكو و ايروان پيگيري مي‌شود تا در صورت به ثمر رسيدن گفت‌وگوهاي صلح، تركيه نيز روابط خود را با ارمنستان از سر بگيرد.»
حاشيه‌هايي براي ايرانيان
تحولات ميان جمهوري آذربايجان و ارمنستان براي ايرانيان هم بدون حاشيه نيست. هر چند جمهوري اسلامي ايران از بازگشت سرزمين‌هاي اشغال شده آذربايجان به اين كشور استقبال كرده‌بود، اما هرازگاهي تحولات در اين منطقه با حواشي و جنجال‌هايي همراه مي‌شود. از جمله تازه‌ترين حواشي مربوط به درگيري‌هاي جمهوري‌هاي آذربايجان و ارمنستان، مربوط به توييت سفير جمهوري آذربايجان در تهران بود. اين ديپلمات جمهوري آذربايجان با انتشار تصاويري نوشته‌بود: «اين شيوه استقرار واحدهاي نيروهاي مسلح آذربايجان در لاچين آذربايجان است. ساكنان غيرقانوني ارمني و گروه‌هاي مسلح بايد از همه سرزمين‌هاي آذربايجان عقب‌نشيني كنند. [هدف] بعدي خوجالي، خانكندي و... است.» وي در پايان توييت خود از عبارت IA استفاده كرده‌بود. استفاده از اين عبارت توسط سفير جمهوري آذربايجان در تهران با حواشي همراه شده‌بود، چراكه برخي تصور كرده‌بودند منظور او «آذربايجان ايران يا Iranian Azerbaijan» است و اين استان ايران را از جمله سرزمين‌هايي ناميده كه ارتش جمهوري آذربايجان قصد تصرف آن را دارد. ساعاتي بعد از آنكه تعداد زيادي از كاربران ايراني از اين ديپلمات جمهوري آذربايجان توضيح خواستند و به دليل تصور ايجاد شده به او حمله كردند، علي عليزاده، سفير جمهوري آذربايجان در تهران با ذكر توضيحي تاكيد كرد كه منظور او از عبارت مخفف IA «ان‌شاءالله يا InshaAllah» بوده است. همزمان با حواشي ايجاد شده در توييتر، در رسانه‌هاي ترك‌زبان در تركيه و جمهوري آذربايجان، صحبت‌هاي جنجالي يك ديپلمات پيشين ايراني نيز حاشيه‌ساز شده است. ابوالفضل ظهره‌وند، سفير پيشين ايران در افغانستان و ايتاليا، يك ماه پيش در مصاحبه‌اي مدعي شده است كه ايران بايد جمهوري خودمختار نخجوان، بخش جداافتاده از خاك آذربايجان را به خاك خود ضميمه كند. وي گفته است كه بايد براي ضميمه شدن جمهوري آذربايجان به خاك ايران ضميمه شود. اين اظهارات با واكنش‌هاي تندي از سوي رسانه‌هاي تركيه و جمهوري آذربايجان مواجه شده است كه هر چند گوينده منصبي در ايران ندارد، آن را نشانه رويكرد خصمانه ايران و چشمداشت به خاك جمهوري آذربايجان تلقي كرده‌اند. افشار سليماني مي‌گويد: «متاسفانه برخي اتهام‌زني‌ها و اظهارات تند در دو طرف در جريان است. اظهارات تحريك‌آميز از هيچ طرفي سازنده نيست و جز دامن زدن به اختلافات اثري ندارد.» اين ديپلمات پيشين معتقد است: «اخيرا بار ديگر گفت‌وگوها در مورد كريدور زنگزور بالا گرفته است و در طرف ايراني اين تصور وجود دارد كه تاسيس اين كريدور باعث قطع ارتباط زميني ايران با ارمنستان مي‌شود. من از هيچ يك از مقام‌هاي آذربايجان تاكنون نشنيده‌ام كه هدف‌شان از استفاده از يك مسير در خاك ارمنستان براي ارتباط با نخجوان هدف قطع رابطه ايران و ارمنستان داشته‌باشد. برخي از حساسيت‌هاي احساسي در ايران وجود دارد و برخي به دليل استفاده از عبارت كريدور توران، به اين مساله حمله مي‌كنند. با اين حال من تصور نمي‌كنم كه كشيده‌شدن اين مسير، به روابط ايران و ارمنستان آسيبي برساند. قطعا هر تصميمي براي كشيده‌شدن يك جاده جديد در خاك ارمنستان، با موافقت و بعد از مذاكره با ايروان انجام خواهد شد.»
خاك ايران مسير اصلي اتصال جمهوري آذربايجان به نخجوان است
سفير جمهوري اسلامي ايران در جمهوري آذربايجان تاكيد كرد: «از گفت‌وگوها و ابتكارات جاري صلح ميان جمهوري آذربايجان و جمهوري ارمنستان حمايت مي‌كنيم، يكي از اصول اساسي در روابط بين‌الملل اين است كه در گفت‌وگوهاي دوجانبه، منطقه‌اي و... كشورهاي مختلف منافع خود را در تضاد با منافع ساير كشورها تعريف نكنند.» به گزارش ايسنا، حدود ۱۶۰ نفر از سفراي مقيم، غيرمقيم، وابستگان نظامي و نمايندگان سازمان‌هاي بين‌المللي مستقر در باكو امروز به منظور آشنايي نزديك با آخرين تحولات پس از جنگ دوم قره‌باغ از شهرهاي آزاد شده فضولي، شوشا و كريدور لاچين (مسير دسترسي ارمنستان به خانكندي-مركز قره‌باغ) بازديد كردند. در حاشيه اين بازديد سفير جمهوري اسلامي ايران در جمع خبرنگاران و در پاسخ به سوالات آنها ضمن ابراز خرسندي مجدد از آزادي مناطق اشغالي در قره‌باغ و اجراي بيانيه سه‌جانبه ۱۰ نوامبر ۲۰۲۰، تاكيد كرد: «حدود ۳۰ سال خاك ايران مسير اصلي ترانزيتي برادران‌مان براي رفت و آمد و اتصال سرزمين اصلي آذربايجان به جمهوري خودمختار نخجوان بوده و اين مسير كه مورد قدرداني مقامات جمهوري آذربايجان قرار دارد، همچنان به عنوان مسير اصلي در دسترس برادران و خواهران ما در سرزمين اصلي و جمهوري خودمختار نخجوان است.» وي افزود: «ما واقعيات جديد منطقه را درك مي‌كنيم اما معتقديم هر طرح منطقه‌اي بايد با در نظر داشتن اين واقعيات باشد و بهتر است كشورهاي منطقه در قالب پلتفرم ۳+۳ همه مسائل را مطرح و حل كنند.» سفير جمهوري اسلامي ايران در باكو در عين حال از گفت‌وگوها و ابتكارات جاري صلح ميان جمهوري آذربايجان و جمهوري ارمنستان حمايت كرد و افزود: «يكي از اصول اساسي در روابط بين‌الملل اين است كه در گفت‌وگوهاي دوجانبه، منطقه‌اي و... كشورهاي مختلف منافع خود را در تضاد با منافع ساير كشورها تعريف نكنند.»