زنگ خطر يك جنگ داخلي تمام عيار
بي‌ثباتي سياسي در ليبي به يك بحران بي‌انتهاي ديگر مي‌انجامد؟
محمدحسين لطف‌الهي
ليبي بحران‌زده خود را در بن‌بستي گرفتار مي‌بيند كه عبور از آن به آساني ممكن نيست؛ دو نخست‌وزير موقت در يك اقليم، دو كابينه مجزا كه به صورت موازي كار مي‌كنند و گروه‌هاي شبه‌نظامي كه هر كدام از آنها به يكي از بازيگران سياسي وابسته‌اند.
پايان موعد فعاليت دولت قانوني در ليبي و عدم برگزاري انتخابات سراسري برنامه‌ريزي شده در زمستان 2021، در شرايطي اتفاق افتاد كه گروهي از نمايندگان پارلمان ليبي در طبرق براي بهره‌گيري از خلأ موجود تلاش كردند تا گزينه مدنظر خود يعني فتحي باشاغا وزير كشور وقت ليبي را به عنوان نخست‌وزير موقت انتخاب كنند. هدف از اين مانور سياسي، به چالش كشيدن دولت وحدت ملي عبدالحميد الدبيبه مستقر در طرابلس و سلب اختيارات بين‌المللي اين دولت بود، اما شرايط چندان بر اساس خواست نمايندگان پارلمان ليبي پيش نرفت. عبدالحميد الدبيبه از تحويل قدرت به گزينه تعيين شده از سوي پارلمان «نه» گفت و فتحي باشاغا نيز كه تمايلي به كناره‌گيري از رقابت نخست‌وزيري نداشت، ترجيح داد در سرت دولتي موازي تشكيل دهد و براي فتح طرابلس - چه آرام و چه خشونت‌آميز - تلاش كند. به چالش كشيدن عبدالحميد الدبيبه تصميم بزرگي براي فتحي باشاغا محسوب مي‌شد، چراكه او بايد در درگيري‌هاي داخلي ليبي كه عملا از زمان سقوط معمر قذافي ديكتاتور پيشين اين كشور آغاز شده جبهه خود را تغيير مي‌داد و در كنار متحد فعلي خود، ژنرال خليفه حفتر مي‌ايستاد كه سال‌ها عليه او مبارزه كرده بود. او با اين كار سرمايه سياسي و بخشي از حاميان خود را از دست مي‌داد، اما در مقابل حمايت بخشي از شبه‌نظامياني را به دست مي‌آورد كه مي‌توانستند از جانب او و براي به قدرت رسيدن او در طرابلس مبارزه كنند. باشاغا در حال حاضر تلاش دارد طرابلس را تصرف كند و در اين مسير يكي از تيپ‌هاي بدنام ارتش ليبي به نام تيپ «نواسي» در پايتخت با نيروهاي وفادار به دبيبه به باشاغا كمك مي‌كند.
ميدل ايست‌اي نوشته است: «باشاغا چندي پيش در عمل به عبدالحميد دبيبه نخست وزير دولت وحدت ملي ضرب‌الاجل داد. باشاغا در ماه جاري نيز تهديد كرد كه طرابلس را به زور تصرف خواهد كرد. اين وضعيت با حملات پراكنده متحدان نظامي باشاغا در شمال غربي ليبي تشديد شد. بسيج نيرو و درگيري‌هاي اخير در طرابلس و پيرامون آن نشان‌دهنده رويارويي نظامي بزرگ‌تر بين دو طرف است.»
در دو روز اخير اين درگيري‌ها تشديد شده است. به گزارش رويترز، درگيري‌هاي شديدي در پايتخت ليبي از جمعه شب آغاز شد و گروه‌هاي رقيب با يكديگر به تبادل آتش پرداختند و صداي چندين انفجار شديد در اطراف شهر شنيده شد و طرابلس ساعات نا‌آرامي را پشت سر مي‌گذارد. طبق اين گزارش شاهدان گفتند كه درگيري‌ها در مركز شهر طرابلس و در بحبوحه بن‌بست سياسي بر سر كنترل دولت ليبي رخ داد. پايتخت ليبي در هفته‌هاي اخير شاهد تحركات فزاينده گروه‌هاي مسلح بوده است. تصاوير و ويديوهاي به اشتراك گذاشته شده در اينترنت از مركز شهر كه رويترز نتوانست فورا آنها را تاييد كند، خودروهاي نظامي را نشان مي‌دهد كه با سرعت در خيابان‌ها در حال حركت هستند، سربازان تيراندازي مي‌كنند و ساكنان محلي مي‌كوشند آتش‌ها را خاموش كنند. عبدالمنام سالم، يكي از ساكنان مركز طرابلس گفت: «شرايط وحشتناك است. من و خانواده‌ام به دليل درگيري‌ها نمي‌توانستيم بخوابيم. صدا خيلي بلند و بسيار ترسناك بود. ما بيدار مانديم تا اگر مجبور شديم، محل را به سرعت ترك كنيم. اين احساس وحشتناكي است.»
اين اتفاقات دو روز بعد از نامه فتحي باشاغا به الدبيبه مبني بر تحويل دادن دولت ليبي به وي رخ داد. الدبيبه در پاسخ به نامه باشاغا در صفحه شخصي خود در فيس‌بوك خطاب به وي نوشت: «وزير كشور پيشين؛ به ارسال پيام‌هاي تكراري و تهديدات به جنگ‌افروزي و هدف قرار دادن غيرنظاميان پايان بده.»
الجزيره گزارش داده است، شبكه‌هاي اجتماعي فيلم‌هايي را منتشر كردند كه تبادل آتش در مناطق «باب بن غشير» و «خيابان الزاويه» در مركز شهر و آتش زدن خودروها در يكي ديگر از محله‌ها را نشان مي‌دهد. خبرنگار الجزيره اعلام كرد كه در اين درگيري تاكنون دست‌كم ۷نفر كشته و ۳۱ نفر زخمي شدند. در همين حال، شهردار پايتخت ليبي با اشاره به اينكه وضعيت در چندين منطقه از طرابلس فاجعه‌بار است، گفت: درگيري‌ها در اين شهر همچنان ادامه دارد. رياست دانشگاه طرابلس نيز از تعطيلي كلاس‌هاي درس و امتحانات به دليل درگيري‌ها خبر داد. سخنگوي اورژانس و خدمات اضطراري ليبي در واكنش به اين تحولات گفت كه آنها گزارش‌هاي زيادي از محبوس شدن چندين خانواده در مناطق درگيري در طرابلس دريافت كرده‌اند و انتظار دارند ده‌ها نفر در مناطق درگيري زخمي شده باشند. سخنگوي مركز فوريت‌هاي پزشكي طرابلس هم در گفت‌وگو با الجزيره از طرفين درگيري خواست درگيري‌ها را متوقف و مسيرهاي امن را براي عبور خودروهاي امدادي و تخليه مجروحان فراهم كنند. اين در حالي است كه شهرداري طرابلس، پارلمان و شوراي عالي دولتي، شوراي رياست‌جمهوري و دولت‌هاي الدبيبه و باشاغا را مسوول وخامت اوضاع دانست.حكومت وحدت ملي نيز به نوبه خود، درگيري‌هاي خشونت‌آميز در مركز طرابلس در محله‌هاي پرجمعيت و غيرنظامي را محكوم و اعلام كرد: تحولات كنوني، صحنه‌اي است كه جنگ‌هاي قبلي و فجايعي كه پشت سر گذاشته‌ايم را تداعي مي‌كند. ما از غدر و خيانتي كه پس از ورود به مذاكره براي جلوگيري از خونريزي در پايتخت رخ داد، ابراز تاسف مي‌كنيم.
سازمان ملل متحد اعلام كرده است كه با نگراني شديد تحولات ليبي را دنبال مي‌كند و از تمام طرف‌هاي درگير در اين كشور خواست كه منافع ملت ليبي را در نظر بگيرند. استفان دوجاريك، سخنگوي دبيركل سازمان ملل متحد در يك نشست خبري در مقر دايم سازمان ملل در نيويورك گفت: «ما تحولات موجود در ليبي از جمله استقرار نيروهاي نظامي و تهديد به استفاده از زور در راستاي منافع سياسي را با نگراني شديد دنبال مي‌كنيم.» وي افزود: «بسيار مهم است كه در اين كشور تنش ايجاد نشود و طرف‌هاي مربوطه منافع مردم را در نظر بگيرند.» سخنگوي دبيركل سازمان ملل متحد همچنين تاكيد كرد كه اين منافع ايجاد صلح را نيز شامل مي‌شود، زيرا هيچ كس نمي‌خواهد كه اوضاع به عقب بازگردد. دوجاريك گفت كه هيات پشتيباني سازمان ملل در ليبي اكنون درحال رايزني با اطراف مربوطه به منظور تحقق اين هدف است. به‌رغم اين هشدارها و نگراني‌ها درگيري‌ها ادامه‌دار به نظر مي‌رسد. سرلشكر اسامه الجويلي، فرمانده اتاق عمليات مشترك در منطقه غرب كه از طرفداران باشاغاست، از هرگونه مذاكره با گروه‌هاي مسلح نزديك به الدبيبه امتناع كرده و با بيان اينكه اكثر اين گروه‌ها «به دنبال پول و مقام» هستند، خواستار خروج تمامي تشكل‌هاي مسلح از مقرهاي دولتي و تحويل آنها بدون قيد و شرط شد. رسانه‌هاي محلي همچنين به نقل از يك منبع نزديك به دولت باشاغا اعلام كردند كه نيروهاي‌شان فقط در صورت «پاسخ به تجاوز» از زور استفاده خواهند كرد و هدف‌شان تامين امنيت مقررات دولتي است تا دولت بتواند وظايف خود را انجام دهد. از سوي ديگر، منابع رسانه‌اي از اقدام فرماندهان نزديك به الدبيبه در تشكل موسوم به «شوراي نظامي طرابلس» نسبت به استقرار نيروهاي‌شان در جنوب، غرب و شرق پايتخت خبر دادند و گفتند كه اين نيروها همچنين راه‌هاي منتهي به فرودگاه طرابلس را بستند. خبرگزاري آناتولي تركيه به نقل از يك منبع نظامي وابسته به دولت الدبيبه گزارش داد كه نيروهاي نظامي وابسته به او در مناطق جنوبي پايتخت مستقر شده تا به هرگونه حمله احتمالي از سوي تيپ‌هاي مسلح وابسته به دولت باشاغا پاسخ دهند.
تحليلگران معتقدند جنگ احتمالي براي طرابلس به‌طور قابل توجهي متفاوت از جنگي خواهد بود كه در فاصله سال‌هاي ۲۰۱۹ و ۲۰۲۰ ميلادي رخ داد. به نوشته ميدل ايست‌اي، اين جنگ درون طرابلس و بيشتر بين گروه‌هايي خواهد بود كه پيش‌تر با حمله نيروهاي تحت فرمان «خليفه حفتر» به آن شهر در سال‌هاي ۲۰۱۹ و ۲۰۲۰ ميلادي مقابله كردند و برخلاف نزاع پيشين درگيري پيش‌رو توسط ليبيايي‌ها صورت مي‌گيرد و فاقد نيروي بزرگي از جنگجويان خارجي خواهد بود. حاميان خارجي هر دو اردوگاه نمي‌خواهند شاهد درگيري طولاني مدت در طرابلس باشند درگيري‌اي كه اگر از كنترل خارج شود به جنگ نيابتي در سطح منطقه دامن خواهد زد. آنان در عوض اميدوار به پيروزي سريع متحدان ليبيايي خود هستند. تنها موضع حساس در اين درگيري در حال اوج‌گيري آن است كه تا زماني كه بازيگران خارجي به اين رويكرد پايبند باشند و فعالانه درگير نشوند درگيري بايد كوتاه‌تر و مخرب‌تر از جنگ قبلي باشد. با اين وجود، چشم‌انداز پيروزي بين دو اردوگاه برابر نخواهد بود. از آنجايي كه اردوگاه وابسته به دولت وحدت ملي در حالت تدافعي خواهد بود دفع حريف براي تضمين پيروزي كافي است. با ارزيابي موازنه قواي فعلي بين دو اردوگاه واقعيت آن است كه اردوگاه وابسته به دولت وحدت ملي قادر به دفع چنين حمله‌اي به نظر مي‌رسد. وظيفه اردوگاه تحت رهبري باشاغا بسيار چالش‌برانگيزتر است. پيش از اين انجام چنين كاري يعني اقدام عليه دولت براي نيروهاي تحت فرمان حفتر نيز دشوار بود اين در حالي است كه كه او زرادخانه بسيار بيشتر و پوشش هوايي گسترده‌اي براي حمله به طرابلس داشت. با اين وجود، آنان باز هم با شكست مواجه شدند. اردوگاه باشاغا براي در هم شكستن خطوط دفاعي طرابلس به نيروي هوايي و تسليحات سنگين‌تري نياز دارد. مهم‌تر از همه آنكه اين بار انتظار نمي‌رود ابوظبي اين حمله را مورد تاييد قرار دهد.
ليبي از زمان سرنگوني معمر قذافي ديكتاتور سابق اين كشور در سال ۲۰۱۱ به دو دولت موازي در شرق و غرب تقسيم شد. ابتدا دولت وفاق ملي به رياست فايز السراج در طرابلس (غرب ليبي) مستقر شد كه در جهان و سازمان ملل به رسميت شناخته شده است، اما در شرق ليبي خليفه حفتر ژنرال بازنشسته ارتش اين كشور كنترل امور را در آن منطقه در دست گرفت و دولت تشكيل داد. اين دوگانگي ليبي را دستخوش هرج‌ومرج و جنگ‌هاي داخلي قرار داد. در سال گذشته ميلادي طرف‌هاي رقيب در ليبي پس از درگيري‌هاي خونين با ميانجيگري سازمان ملل متحد بر سر آتش‌بس به توافق رسيدند.