جدل سياسي براي احياي بزرگ‌ترين درياچه داخلي ايران

گروه  اجتماعي

با افشاي رقم هزينه‌كرد 5700 ميليارد توماني ستاد احياي درياچه اروميه و ابهام در اثر‌گذاري اين رقم كلان براي احياي بزرگ‌ترين درياچه داخلي ايران آن‌هم در حالي كه امروز فقط كمتر از 980 كيلومتر مربع از دومين درياچه شور دنيا باقي مانده و پيش‌بيني مي‌شود تا پايان تابستان حتي احياي آن‌هم غير ممكن شده و درياچه اروميه به خاطره‌اي در ذهن‌ها تبديل شود، تحقيق و تفحص مجلس از ستاد احياي درياچه جدي‌تر موضوعيت بيشتري پيدا كرده چنانكه طبق گفته سميه رفيعي؛ رييس فراكسيون محيط زيست مجلس، در حال حاضر گزارش‌هاي ارسالي ديوان محاسبات درباره هزينه‌هاي انجام‌شده براي احياي درياچه اروميه در حال بررسي است. 
دو روز قبل، رفيعي در گفت‌وگو با ايلنا گفت: «عمده هزينه‌ها صرف مطالعات تكراري و بي‌حاصل شد و بعضي از اسناد اين هزينه‌ها هم ناموجود است. در عمل آنچه بايد رخ‌ مي‌داد، رخ نداد. به گفته رييس پيشين ستاد احياي درياچه اروميه 85 درصد از دلايل وضعيت كنوني درياچه اروميه مربوط به دخالت‌هاي انساني بوده و تنها 15 درصد آن ناشي از تغيير اقليم بوده و نه تنها حفاظتي رخ نداد بلكه تخريب‌ها بيشتر شد و تصميم‌گيري‌هاي غلطي شامل برداشت‌هاي غيرمجاز براي توسعه كشاورزي و تغيير نوع كشت رخ داد. ايجاد برخي تاسيسات مرتبط با درياچه مانند پل ميانگذري كه در داخل درياچه احداث كردند و با فقدان استانداردهاي لازم مانع از چرخش هيدرولوژيك آب شدند هم مرگ درياچه تسريع شد. تصميمات اشتباهي كه وضعيت اين درياچه را به وخامت امروز انداخته، مربوط به امروز و ديروز و يك دولت و دو دولت نيست بلكه در يك فرآيند زماني و با يك انفعال نظارتي از سوي سازمان محيط زيست و ساير دستگاه‌هاي نظارتي اين وضعيت رخ داده است. تحقيق و تفحص در رابطه با درياچه اروميه از اين منظر است كه ببينيم با شعار احياي اين درياچه و تشكيلاتي كه ايجاد شد با صرف هزينه‌هاي قابل توجه، چند درصد از اهداف تعريف‌شده محقق شد.»
رفيعي چندي قبل هم در توضيح آخرين وضعيت درياچه اروميه اعلام كرده بود: «ستاد احياي درياچه اروميه در سال ۹۴ در پي خشك شدن وسيع بخش‌هاي جنوبي درياچه اروميه تشكيل شد كه در آن زمان سطح تراز آب اين درياچه به ۱۲۷۰.۰۴ رسيده بود. از زمان تشكيل اين ستاد اعتبارات هزينه‌شده ۵۷۳۰۶ ميليارد ريال بوده است كه اين ميزان اعتبار به ارزش سال ۱۴۰۰ با محاسبه نرخ تسعير دلار و نرخ تورم، معادل بيش از ۱۵۰ هزار ميليارد ريال بوده است. بر اساس نتايج مطالعاتي كه براي درياچه اروميه انجام شده و برابر اعلام رييس ستاد احياي درياچه اروميه، ۱۸ درصد علت خشك شدن تالاب، تغيير اقليم و ۸۲ درصد به دليل مديريت غلط منابع آبي حوضه آبريز بوده است. روند نزولي سطح تراز درياچه اروميه از سال ۱۳۷۴ آغاز شد و سطح تراز آب درياچه طي 20 سال، 8 متر كاهش يافت. طي سال‌هاي گذشته فقط در سال‌هاي پر بارش شاهد افزايش نسبي سطح تراز آب درياچه اروميه بوده‌ايم در حالي كه قرار بود سطح تراز آب درياچه اروميه تا سال ۱۴۰۶ به ۱۲۷۴.۱ برسد اما آخرين سطح تراز درياچه اروميه به تاريخ ۱۹ تيرماه ۱۲۷۰.۵۷ است يعني تنها ۵۳ سانتي‌متر از حداقل تراز آبان ۹۴ بالاتر است! بر اساس پيش‌بيني كارشناسان تا اواخر مهر تبخير در درياچه اروميه ادامه دارد و سطح تراز آب به رقم روز اول شروع پروژه احياي درياچه اروميه خواهد رسيد و جنوب درياچه كاملا خشك خواهد شد. بايد بررسي شود كه بعد از اين همه سال عمليات پرهزينه طرح احياي درياچه اروميه چقدر و چند درصد از سهم ۸۲ درصدي مديريت غلط حوضه آبريز اصلاح و بهبود يافته است.» 21 تير ماه امسال، نمايندگان مجلس با انجام تحقيق و تفحص از عملكرد ستاد احياي درياچه اروميه موافقت كردند. درخواست كميسيون كشاورزي مجلس براي تحقيق و تفحص از عملكرد ستاد احياي درياچه اروميه با ۱۸۲ راي موافق آغاز شد و به دنبال تصويب اين طرح، 18 محور با مركزيت روشنگري درباره عملكرد مالي و اجرايي ستاد درياچه اروميه از بدو تاسيس تا حال و بررسي چگونگي هزينه‌كرد اعتبارات ستاد احياي درياچه اروميه از اول تا به حال و همچنين دريافتي‌هاي مديران آن مجموعه در دستور كار نمايندگان مجلس قرار گرفت. 
يكي از مهم‌ترين نگراني‌هاي حاميان طرح تحقيق و تفحص از عملكرد ستاد احياي درياچه اروميه، صرف‌نظر از روشنگري‌هاي مالي و هزينه‌اي، چاره‌جويي براي نجات اين درياچه است. در همان روزي كه طرح تحقيق و تفحص مصوب شد، نماينده مردم تبريز در مجلس در توضيح تبعات و خسارات نابودي درياچه اروميه اعلام كرد: «ما تجربه خشك شدن هامون در سيستان و بلوچستان و هورالعظيم در خوزستان را داريم، قرار بود تراز اكولوژيك درياچه اروميه با برنامه نزديك به ۱۰ ساله به نقطه‌اي برسد كه در اين نمودار احياي نهايي ناميده شده اما متاسفانه نه تنها در دوره تثبيت بلكه در دوره احيا و احياي نهايي با تغيير محسوسي در تراز اكولوژيك بلكه در تراز هيدرولوژيك هم مواجه نبوديم. ما با خشكي درياچه‌اي مواجه هستيم كه ۷ برابر مساحت تهران تبديل به بيابان و همچنين شوره‌زار خواهد شد و اين يعني توفان نمكي و با توفان نمكي ۶۰۰ كيلومتري مواجه خواهيم شد. با افزايش ايستي خاك در وهله اول گياهان حساس به شوري و نسبتا مقاوم و سپس همه گياهان مقاوم به شوري از بين خواهد رفت و به مرور زمان كشاورزي نابود خواهد شد و با هر يك توفان نمكي ۵۰۰ سال بايد منتظر اصلاح بمانيم؛ تغيير اقليم محلي، گرم شدن پيرامون و مشكلات بارشي همگي محصول خشكي درياچه اروميه است و تاثير بر اقتصاد و مهاجرت ميليون‌ها انسان به مركز كشور تبعات بعدي اين اتفاق خواهد بود. اميدواريم با احياي درياچه اروميه شاهد از بين رفتن مخاطرات سنگين زيست‌محيطي باشيم؛ من سياه‌نمايي را دوست ندارم و از عملكرد گذشتگان تشكر مي‌كنم اما بدانيد احياي درياچه اروميه صرفا جلوگيري از حذف درياچه اروميه از نقشه ايران نيست بلكه احياي تمدني است.»
به جريان افتادن طرح تحقيق و تفحص از عملكرد ستاد احياي درياچه اروميه در مجلس يازدهم، به‌رغم انكار برخي نمايندگان حامي اين طرح، البته رنگي از سياست‌زدگي هم دارد چرا كه بالاخره قرار است منصوبان منتسب به اصلاح‌طلبان براي پاسخگويي به مجلس اصولگرايان فراخوانده شوند علاوه بر آنكه به گفته سيد سلمان ذاكر؛ نماينده مردم اروميه، يك‌بار در مجلس هشتم هم طرح تحقيق و تفحص از عملكرد ستاد احياي درياچه اروميه مطرح شده اما دو فوريت اين طرح راي نياورده و از دستور كار صحن خارج شده است. حالا البته در شرايط فعلي درياچه به نظر مي‌رسد حتي اگر تحقيق و تفحص، با قصد زمين زدن مخالفان و با نگاه جناحي به اجرا درآمده، انچه اهميت دارد، در شرايط فعلي كه تداوم كاهش نزولات جوي، دست در دست بسياري سوءتدبيرها و سياست‌گذاري‌هاي رانتي و رابطه‌اي در سنوات گذشته، همه اميدها براي نجات اين درياچه را از بين برده پيدا كردن راه‌حلي براي باقي مانده بقاياي درياچه است. آنچه مسلم است، شرايط امروز درياچه اروميه حتي نسبت به ابتداي امسال هم در وضعيتي به مراتب بدتر قرار گرفته است. فروردين ماه امسال، ايلنا در گزارشي از وضعيت درياچه نوشت: «درياچه اروميه كه در سال‌هاي گذشته حداقل ۶ متر عمق داشت اكنون عمق آن به كمتر از يك متر رسيده و از حجم ۳۰ هزار ميليارد متر مكعب آب آن در سال ۱۳۷۵ اكنون تنها ۳ ميليارد مترمكعب باقي مانده است، ميزان آرتمياي زنده و با ارزش مالي موجود در هر ليتر از درياچه اروميه نيز به صفر رسيده است. تراز درياچه اروميه نسبت به زمان مشابه سال گذشته (فروردين 1400) ۶۸ سانتي‌متر كاهش داشته و بر اساس آخرين پايش انجام شده، تراز درياچه اروميه به 1270.74 سانتي‌متر رسيده و اين در حالي است كه تراز نگين فيروزه‌اي ايران در ابتداي مهرماه سال 1400 يعني در زمان آغاز سال آبي، 1270.65 سانتي‌متر بود. وسعت نگين آبي آذربايجان نسبت به زمان مشابه سال 1400، حدود 1226 كيلومتر مربع كاهش داشته با وجود آنكه از ابتداي مهر سال ۹۹ تا ۱۵ اسفند همان سال، ۳۸۴ ميليون متر مكعب آب وارد اين درياچه شده اما از اوايل مهر ۱۴۰۰ تا ۱۵ اسفند همان سال ميزان رها‌سازي آب در درياچه اروميه نسبت به مدت مشابه سال قبل كاهش 25 درصدي داشته چون بيش از يكسال است وزارت نيرو اقدامي براي رهاسازي آب انجام نداده و بايد پاسخگوي اين موضوع باشد كه چرا با وجود مصوبات و بارش‌هايي كه وجود داشته، اين رهاسازي‌ها به خوبي انجام نگرفته چنانكه بنا به قول دولت، قرار بود بيش از ۲۰۰ ميليون مترمكعب رهاسازي شود كه تنها ۶۰ ميليون مترمكعب يعني يك‌سوم قول‌هايي كه براي احياي درياچه اروميه داده شده بود، از سد بوكان به درياچه رهاسازي انجام شده ‌آن‌هم در حالي‌كه از زمان آغاز بحران خشكسالي درياچه اروميه تاكنون حدود ۹۰ درصد از حجم اين درياچه نابود شده است.» ديروز رييس سازمان حفاظت محيط زيست در توضيح آخرين اقدامات براي احياي درياچه اروميه اعلام كرد: «دومين جلسه ستاد احياي درياچه اروميه تشكيل شده و صد ميليون مترمكعب آب از تصفيه‌خانه‌هاي شهرهاي تبريز و اروميه رها شده است. مشكل زاب هم كه حل شود حتما انتقال ۶۰۰ ميليون مترمكعب آب از سد كاني‌سيب انجام مي‌شود. جهاد كشاورزي استان بايد تكاليف خود را در زمينه كشت‌هاي جايگزين و كشت‌هاي كم‌آب‌بر و رهاسازي به موقع آب انجام دهد و وزارت نيرو هم بايد حقابه را بر سر تالاب تحويل دهد نه در مسير.»

چرا درياچه اروميه مهم است؟ 
طبق آنچه در فضاي وب نوشته شده «درياچه اروميه يك درياچه شور در شمال غربي ايران است كه طبق تقسيمات كشوري، ميان دو استان آذربايجان غربي و آذربايجان شرقي قرار گرفته است. درياچه اروميه بزرگ‌ترين درياچه داخلي ايران است. مساحت اين درياچه در سال ۱۳۷۷ در حدود 6 هزار كيلومتر مربع بود كه در رديف بيست‌وپنجمين درياچه بزرگ دنيا از نظر مساحت قرار مي‌گيرد. درياچه اروميه، بزرگ‌ترين درياچه داخلي ايران، بزرگ‌ترين درياچه آب شور در خاورميانه و ششمين درياچه بزرگ آب شور دنيا است. آب اين درياچه بسيار شور بوده و بيشتر از رودخانه‌هاي زرينه‌رود، سيمينه‌رود، تلخه‌رود، گادر، باراندوز، شهرچاي، نازلو و زولا تغذيه مي‌شده. مهم‌ترين جزاير اين درياچه عبارتند از: جزيره كبودان (قويون داغي)، اشك داغي، آرزو و اسپير. نام درياچه اروميه از نام شهر اروميه، مركز استان آذربايجان‌غربي گرفته شده است. در گذشته نام‌هاي شور دريا و درياي شاهي نيز براي اين درياچه استفاده مي‌شد. در دهه ۱۹۳۰ ميلادي به هنگام سلطنت رضاشاه اين درياچه به درياچه رضاييه نامگذاري شد. در سال ۱۳۵۷ نام درياچه به نام پيشين خود، درياچه اروميه بازگردانده شد كه در زبان تركي «اورمو گولو» گفته مي‌شود. در زبان پارسي كهن، اين درياچه «چيچست» به معناي درخشنده ناميده شده است. براساس ليست تنوع زيستي پارك ملي درياچه اروميه كه در سال ۲۰۱۴ و ۲۰۱۶ ارايه شده است پارك ملي درياچه اروميه مسكن ۲۰ گونه جلبك، ۳۱۱ گونه گياه، ۲۲۶ گونه از پرندگان، ۲۷ گونه خزنده و دوزيست و ۲۴ گونه از پستانداران است. اين زيست‌بوم به صورت بين‌المللي توسط يونسكو به عنوان منطقه تحت حفاظت به ثبت رسيده‌ و سازمان محيط زيست ايران اكثر نقاط اين درياچه را به عنوان پارك ملي شناسايي كرده ‌است. درياچه اروميه در سال ۱۳۵۲ در فهرست پارك‌هاي ملي ايران به ثبت رسيد. پارك ملي درياچه اروميه، از زيستگاه‌هاي طبيعي جانوران در ايران است كه با وسعت ۴۶۲۶۰۰ هكتار همچنين يكي از ۹ ذخيره‌گاه زيست‌كره در ايران است. به خاطر شوري بيش از حد درياچه هيچ نوع ماهي در اين درياچه زندگي نمي‌كند. با اين‌حال درياچه اروميه يكي از زيست‌گاه‌هاي مهم سخت‌پوست «آرتميا» شناخته مي‌شود. اين سخت‌پوست يكي از منابع اصلي تغذيه پرندگان مهاجر از جمله فلامينگو به ‌شمار مي‌آيد. در اوايل سال ۲۰۱۳ از رييس وقت مركز مطالعات آرتمياي اروميه نقل شد كه آرتميا در اين درياچه منقرض شد و در بهمن ۱۳۹۴ رييس مركز تحقيقات آرتمياي كشور عنوان داشت كه بر پايه بررسي‌ها آرتمياي زنده در درياچه اروميه وجود ندارد چون با خشكسالي تابستانه اين موجودات نابود شدند. اين درياچه از اواسط دهه ۸۰ شروع به خشك شدن كرد و امروزه در خطر خشك شدن كامل قرار دارد. طرح نجات درياچه اروميه، گران‌ترين پروژه زيست‌محيطي ايران است كه تا سال ۱۴۰۰ بيش از ۱۵ هزار ميليارد تومان هزينه داشته است.»