چطور ايران خاستگاه «هنر عاشورايي» شد؟
معنويت و حماسه در آينه هنرهاي تجسمي
مريم آموسا
هنر عاشورايي هنري است كه در بستر آيين تشيع متولد و بارور شد و در اين ميان هنرمندان ايراني سهم انكار‌ناپذيري در خلق و اعتلاي هنر عاشورايي به خود اختصاص داده‌اند و بدون اغراق بايد گفت كه هنر عاشورايي خاستگاهي ايراني دارد.
«هنر عاشورايي» هنري است كه رسالت آن روايت‌گري و نشان دادن واقعه كربلا و حماسه عاشورا است. حماسه عاشورا از گذشته‌هاي دور در شعر و ادب فارسي سينه به سينه نقل و بعدها مكتوب شد. به مرور هنرمندان عرصه بصري با وام گرفتن از اين مضامين آنها را در قالب خوشنويسي، نقاشي، پوستر و مجسمه به تصوير كشيده‌اند و آثار ماندگاري نيز از خود به جا گذاشته‌اند.
در دوران معاصر به ويژه پس از انقلاب با محور قرار دادن گفتمان عاشورايي به عنوان محور اصلي نيز مي‌توان نمونه‌هاي متعددي از آثار عاشورايي در قالب‌هاي هنرهاي جديد و مفهومي، مشاهده كرد. هر سال در ايام محرم و صفربا حمايت بخش دولتي جشنواره‌ها و رويدادهاي متعددي با موضوع حماسه عاشورا برگزار مي‌شود و به اين واسطه آثار متنوع و متعددي خلق مي‌شود.
در ميان تصويرگري متون ديني، تصويرگري واقعه عاشورا از اهميت ويژه‌اي برخوردار است. مهم‌ترين بازنمود واقعه عاشورا را مي‌توان در آثار نقاشي پشت شيشه، نقاشي قهوه‌خانه‌اي، نقاشي چاپ سنگي و نگارگري مشاهده كرد. امروزه نيز با گذشت قرن‌ها اين موضوع همچنان دستمايه خلق آثار هنري قرار گرفته و نقاشان و گرافيست‌ها نيز روايت خاص خود را از واقعه عاشورا به تصوير كشيده‌اند كه گاه به شيوه روايي يا نمادپردازانه و رمزگونه و گاهي بسيار تجريدي بوده است.در هنر و ادبيات عاشورايي امام حسين (ع) و حضرت ابوالفضل (ع) و همراهان آنها به عنوان نماد انسان‌هاي مومن حقيقي و شهادت‌طلب در اين تابلو‌ها به تصوير كشيده شده‌اند و در مقابل، لشكريان يزيد به عنوان عناصر ضد اخلاق و شر معرفي شده‌اند. چنين نقاشي‌هايي از قداست مذهبي و معنوي برخوردار بوده و براساس فرهنگ عاشورايي توليد شده‌اند.
نقاشي قهوه‌خانه‌اي
هنر نقاشي قهوه‌خانه‌اي يكي از مهم‌ترين بسترهايي است كه فرهنگ عاشورا را در دل خود جاي داده است. مكتب نقاشي قهوه‌خانه‌اي در دوران قاجار و مصادف با آغاز مشروطيت به اوج خود رسيد. در اواخر دوران قاجار و اوايل دوران پهلوي، زماني كه مردم از نفوذ نيروهاي روسيه و بريتانيا بر ايران خسته شده بودند، متولد شد. اين مكتب نقاشي در آن دوره براي حفظ وحدت ملي و جلوگيري از نفوذ بيش از حد هنر بيگانه بر فرهنگ و هنر ايراني و نياز به مضامين حماسي شاهنامه فردوسي و مذهبي در جامعه گسترش يافت. ماركو گريگوريان سهم بسزايي در گردآوري آثار و معرفي هنرمندان مكتب قهوه‌خانه‌اي داشت.
حسين قوللرآغاسي از چهره‌هاي به نام مكتب نقاشي قهوه‌خانه‌اي است كه آثار گرانبهايي با موضوع عاشورا خلق كرده است. وي براي كشيدن اين نقاشي‌ها چندين هفته به صورت شبانه‌روز در قهوه‌خانه‌ها اقامت داشت و داستان‌هايي را كه از زبان نقال در قهوه‌خانه‌ها مي‌شنيد را روي پرده نقاشي ترسيم مي‌كرد.
در نقاشي‌هاي قوللرآغاسي جنبه‌هاي اخلاقي خير و شر در طرح‌هاي متاثر از حادثه عاشورا بسيار پررنگ است. وي تصويرگر مرثيه‌ها و دلاوري‌ها و حماسه‌هاست. همزمان با آغاز ماه محرم، «پرده واقعه عاشورا» اثر حسين قوللر كه به سفارش ماشاءالله فروتن خلق شده، از سوي خانواده‌اش به كتابخانه و موزه ملي ملك اهدا شد و علاقه‌مندان در ايام محرم امكان بازديد از موزه ملك و تماشاي اين اثر را دارند.
محمد مدبر دومين بنيانگذار مكتب نقاشي به شيوه قهوه‌خانه‌اي به‌شمار مي‌رود. تصويرسازي‌هاي او بيشتر در زمينه رخدادهاي كربلا و حماسه‌هاي مذهبي بود. او قلمي پرتوان و با شكوه در هنر تصوير‌سازي در زمينه وقايع كربلا و حماسه‌هاي مذهبي داشت. او در آثارش چهره خاندان پيامبر و اوليا و اهل حق و معصوميت شهيدان كربلا را به تصوير كشيده و در خلال اين نقاشي‌ها شاهد شقاوت و خشونت و سنگدلي دشمنان اسلام هستيم. با اينكه محمد مدبر در فقر زندگي مي‌كرد، اما از او تابلوهاي فراواني به‌جا مانده است. از جمله آثار او مي‌توان به «مصيبت كربلا»، «گودال قتلگاه»، «دارالانتقام مختار»، «عزيمت حضرت مسلم به كوفه» و «كشته شدن سياوش» اشاره كرد.
وقتي نقاشي قهوه‌خانه‌اي باني
ساخت مدرسه مي‌شود
محمدرضا محمدحسيني يكي از هنرمنداني است كه در سال‌هاي اخير در ماه محرم تا روز اربعين نقاشي قهوه‌خانه‌اي عاشورايي را به صورت زنده در برابر چشمان عزاداران حسيني خلق مي‌كند. اين هنرمند تاكنون بيش از ۲۵ پرده عاشورايي براي اماكن مذهبي نظير تكيه‌پايين تجريش، تكيه‌بالا تجريش، حسينيه ائمه اطهار و نخل كاشانك كشيده و در طراحي و تكميل پرده‌هاي عاشورايي بسياري نيز حضور داشته است. او در دو سال گذشته در ايام محرم فرهنگسراي رسانه اقدام به خلق نقاشي قهوه‌خانه‌اي با موضوع عاشورا مي‌كند. سال گذشته پس از پايان اين نقاشي با قيمت يك ميليارد تومان به مزايده گذاشته شد و توسط يك خير خريداري شد تا عوايدش صرف ساخت مدرسه در مناطق محروم شود. اين روزها نيز اين هنرمند در فرهنگسراي رسانه مشغول خلق اثر عاشورايي در مقابل چشم عزاداران حسيني است.
نقاشي پشت شيشه
نقاشي پشت شيشه از جمله هنرهايي است كه پيشينه آن در ايران به دوره زنديه بازمي‌گردد و خالقان اين آثار همواره در كنار توجه به موضوعاتي چون گل و مرغ به موضوع‌هاي ديني، آيات قرآن كريم و حماسه عاشورا توجه كرده‌اند و اين آثار در بسياري از تكايا و امامزاده‌ها بر ديوار جاي گرفته است. امروزه همچنان برخي از هنرمنداني كه نقاشي پشت شيشه كار مي‌كنند، همچنان به موضوعات عاشورايي در آثارشان مي‌پردازند.
نگارگري
نگارگران نيز همواره به حماسه عاشورا و خلق آثاري در وصف اين حادثه اهيمت ويژه‌اي قائل بوده‌اند و در بين آثار نگارگري تابلوي «عصر عاشورا» اثر محمود فرشچيان يكي از ماندگار‌ترين نگارگري‌هايي است كه در زمينه عاشورا خلق شده. اثري كه سال‌هاي سال است، به نمادي هنري از واقعه عاشورا مبدل شده و به موزه آستان قدس رضوي اهدا شده. اين اثر استاد فرشچيان به لحاظ تكرار در قالب‌هاي متنوع هنري به يك اثر جاودانه و با قدرت در اذهان مردمي جاي گرفته. اگر‌چه اين اثر نيز معني را فداي مقبوليت عامه كرده و از واقعه كربلا روايتي را رقم زده است اما قلم‌اندازي و نگاه عاشقانه‌اي در اثر حاكم است به روايت غنا بخشيده است. با اين وجود گرچه نگارگران جوان به بازتوليد اين اثر پرداخته‌اند اما اين نظيره‌سازي‌ها نمي‌تواند جايگزين اثر فرشچيان شود چراكه هر هنرمند نگارگري از زاويه ديد و ادراك خود بايد به مفاهيم اين واقعه نگاه كند. نگاهي تازه كه چشمان مخاطب امروز را متوجه معناي اثر خود كند. محمود فرشچيان درباره چگونگي خلق مي‌گويد: «سه سال پيش از انقلاب روز عاشورا مادرم مرا نصيحت كرد و گفت: به روضه گوش كن تا چند كلمه حرف حساب بشنوي. حال عجيبي به من دست داد. وارد اتاق شدم، قلم را برداشتم و تابلوي عصر عاشورا را شروع كردم. قلم را كه برداشتم تابلويي شد كه الان هست بدون هيچ تغييري.»
هنر مدرن عاشورايي
اما در كنار هنرهاي سنتي، به مرور و با فراگير شدن هنر مدرن به مرور شاهد حضور نسلي جديد از هنرمندان دل‌داده به امام حسين (ع) هستيم كه آثاري با موضوع حماسه عاشورا خلق كرده‌اند. با توجه به گسترش امكانات هنرهاي تجسمي امروزه با آثار پرشماري با موضوع حماسه عاشورا هستيم و اين پرشماري و تنوع موجب مي‌شود تا از زواياي مختلف به حماسه عاشورا بپردازند و به نوعي زمينه بازخواني اين حماسه را فراهم كنند. البته نبايد اين موضوع را ناديده گرفت كه بيشتر آثاري كه با موضوع حماسه عاشورا خلق شده‌اند بيش از هر چيزي به فرم توجه كرده‌اند. در دوره معاصر نقاشاني چون كاظم چليپا، حسين خسروجردي، ايرج اسكندري، غلامعلي طاهري، مرتضي اسدي، حبيب صادقي، مصطفي گودرزي، عبدالحميد قديريان، محمدعلي بني اسدي و حسن روح‌الامين از جمله به نام‌ترين هنرمنداني هستند كه به اين موضوع پرداخته‌اند.
هنرعكاسي در خدمت فرهنگ عاشورايي
در دو دهه اخير با گسترش دوربين‌هاي ديجتال و فراگيرشدن عكاسي، هنرمندان متعددي با موضوع عاشورا با عكاسي در ايام محرم و صفر پرداخته‌اند و اتفاقا در اين ميان شاهد مجموعه و تك عكس‌هاي ارزشمند و تاثير‌گذاري نيز هستيم.