تلنگر «آرماگدون» هسته‌اي
آيا خطر بروز يك جنگ هسته‌اي به تغيير سياست‌هاي امريكا در قبال جنگ اوكراين مي‌انجامد؟
محمدحسين لطف‌الهي
دو هفته گذشته جهان شاهد تشديد سريع لفاظي‌هاي هسته‌اي بود. لفاظي‌هايي كه با تهديد ولاديمير پوتين رييس‌جمهور روسيه به استفاده از «همه ابزارها و نيروها» براي دفاع از سرزمين‌هاي تازه تصرف شده در اوكراين آغاز شد و با هشدار جو بايدن رييس‌جمهور ايالات متحده درباره اينكه هرگونه «استفاده از سلاح هسته‌اي تاكتيكي» منجر به «آرماگدون» مي‌شود، ادامه يافت.
واقعيت‌هاي روي زمين اما با واژگاني كه از سوي رهبران سياسي براي توصيف خطرات استفاده مي‌شود متفاوت است. بسيار بعيد و دور از ذهن به نظر مي‌رسد كه ولاديمير پوتين بخواهد به اولين رهبري تبديل شود كه از سال 1945 به اين سو از تسليحات هسته‌اي براي تعيين سرنوشت يك جنگ و دستيابي به جاه‌طلبي‌هاي ارضي در اوكراين استفاده مي‌كند. حتي اگر او درباره پايه‌هاي قدرت خود در درون روسيه نيز نگران باشد، منطقي به نظر نمي‌رسد كه بخواهد با استفاده از تسليحات هسته‌اي كه مطمئنا تبعات انساني و بين‌المللي زيادي دارد درصدد استحكام بخشي به اين پايه‌ها استفاده كند.
حتي اگر پوتين نيز براي استفاده از سلاح‌هاي هسته‌اي تاكتيكي در ابعاد محدود قانع شود، به رغم اينكه رييس‌جمهور ايالات متحده درباره «آخرالزمان هسته‌اي» هشدار داده است، مشخص نيست كه حتما ايالات متحده به سوي انتقام‌گيري هسته‌اي حركت كند.
جو بايدن، رييس‌جمهوري امريكا روز پنجشنبه هشت اكتبر (۱۵ مهر) گفت كه جهان براي نخستين‌بار پس از جنگ سرد در معرض خطر «آرماگدون» يا آخرالزمان هسته‌اي قرار دارد. بايدن در مراسم جمع‌آوري كمك‌هاي مالي حزب دموكرات در نيويورك با اشاره به دوران جان اف كندي، رييس‌جمهوري اسبق امريكا گفت: «از زمان كندي و بحران موشكي كوبا در سال ۱۹۶۲ با چشم‌انداز آرماگدون مواجه نبوديم.» بايدن گفت كه پوتين وقتي تهديد مي‌كند كه از سلاح هسته‌اي تاكتيكي يا سلاح‌هاي بيولوژيكي يا شيميايي براي ادامه تهاجم به اوكراين استفاده خواهد كرد، «شوخي نمي‌كند.» او اين برآورد را دارد كه تهديد پوتين واقعي است چرا كه از نظر رييس‌جمهوري امريكا ارتش او به‌طور قابل توجهي ضعيف عمل مي‌كند.
برخي رهبران و مقام‌هاي غربي با طرح اين‌گونه هشدارها از سوي بايدن و دامن‌زدن به مواردي نظير احتمال بروز جنگ هسته‌اي موافق نيستند. در مقابل برخي كارشناسان معتقدند طرح اين هشدارها ممكن است به دليل دسترسي امريكايي‌ها به اطلاعاتي به‌شدت سري باشد كه هنوز علني نشده‌اند.
امانوئل مكرون رييس‌جمهور فرانسه روز جمعه در نشست جامعه سياسي اروپا ضمن انتقاد از بايدن تاكيد كرد كه «ما هنگام صحبت درخصوص چنين مسائلي بايد با احتياط سخن بگوييم.» يك مقام ارشد اروپايي هفته گذشته به نيويورك تايمز گفته بود كه بحث‌هاي زيادي در پشت پرده درباره اين مساله صورت مي‌گيرد اما بسياري از سران كشورها به دليل ترس و وحشتي كه اين مساله ممكن است در جامعه آنها ايجاد كند مايل نيستند اين صحبت‌ها به عرصه عمومي كشيده شود.
درباره منطق بايدن براي طرح عمومي اين مساله گمانه‌زني‌ها و تحليل‌هاي متفاوتي وجود دارد. ديويد اي سانگر، خبرنگار با‌سابقه حوزه امنيت ملي روزنامه نيويورك تايمز مي‌نويسد: «اصلي‌ترين پيامي كه از گفته‌هاي اخير بايدن و دو بار اشاره او به بحران كوبا مي‌توان برداشت كرد، اين است كه بايدن درس اصلي بحران كوبا را كه در بيست سالگي او اتفاق افتاد به خوبي آموخته است: اينكه نبايد پوتين را به گوشه ديوار فرستاد و او را مجبور به شليك كرد.» ديويد‌اي سانگر، نوشته است كه «تشريح پيام صحبت‌هاي جو بايدن با توجه به استراتژي‌هايي كه اين روزها در دستور كار است، سخت به نظر مي‌رسد.» به نوشته او «هيچ كدام از مقام‌هاي ارشد امريكايي در حال حاضر مايل نيستند - چه به صورت علني چه به صورت خصوصي - اين مساله را به زبان آورند كه دولت رييس‌جمهور ولوديمير زلنسكي بايد از تعقيب نيروهاي روسيه و تلاش براي بازگرداندن آنها به مرزهاي پيش از 23 فوريه 2022 دست بردارد.»
نيويورك‌تايمز مي‌نويسد: «اما برخي ديپلمات‌ها و مقامات نظامي غربي مي‌گويند كه اين دقيقا همان گفت‌وگويي است كه اگر هدف ايجاد توازن در سرزمين‌هاي بازپس‌گرفته و ممانعت از حمله آقاي پوتين باشد، بايد در پشت درهاي بسته انجام شود.»
به گزارش «اعتماد»، ظهور اين ديدگاه در ميان امريكايي‌ها بعيد به نظر نمي‌رسد. هفته گذشته ويليام برنز مدير سازمان اطلاعات مركزي ايالات متحده (CIA) كه سال‌ها سابقه حضور در مسكو به عنوان سفير امريكا در روسيه را دارد گفت كه وقتي رهبر روسيه احساس كند در گوشه ديوار قرار گرفته، واكنش احتمالي او مي‌تواند «بسيار خطرناك و بي‌پروا» باشد. از زمان آغاز حمله نظامي روسيه به خاك اوكراين در 24 فوريه، اين نگاه در ميان برخي رهبران اروپايي وجود داشت كه با توجه به تجربه جنگ جهاني اول كه تحميل شكست سنگين بر آلمان و تحقير آلماني‌ها، دو دهه بعد زمينه بروز جنگ جهاني دوم را فراهم كرد، غرب بايد از تحميل شكست سنگين بر روسيه خودداري كرده و تلاش كند تا جنگ را از طريق ديپلماسي و مصالحه پايان دهد. با اين وجود، فشار افكار عمومي و جريان مخالفي كه بر تحميل شكست سنگين بر روسيه اصرار دارند باعث شد تا اين نوع نگاه چندان فرصت طرح پيدا نكند. تغيير رويكرد امريكا كه در ابتدا بر ضرورت عقب راندن روسيه اصرار داشت و حمايت‌هاي گسترده‌اي از اوكراين انجام داد، مي‌تواند زمينه را براي پايان جنگ فراهم كند.
روسيه به لحاظ شمار كلاهك هسته‌اي بزرگ‌ترين قدرت اتمي دنياست. اين كشور ۵۹۷۷ كلاهك در اختيار دارد. در حالي كه امريكا با ۵۴۲۸ كلاهك هسته‌اي در رتبه دوم قرار دارد. اين تعداد شامل كلاهك‌هاي غير قابل استفاده هم مي‌شود اما حقيقت آن است كه هر دو كشور براي چندين بار نابودي دنيا ميزان كلاهك لازم را در اختيار دارند. به گزارش يورونيوز، بر اساس آخرين اطلاعات منتشر شده، روسيه ۱۴۵۸ و امريكا ۱۳۸۹ كلاهك آماده به شليك در اختيار دارند. اين كلاهك‌ها روي موشك‌هاي بالستيك قاره‌پيما، موشك‌هاي بالستيك زيردريايي‌ها و بمب افكن‌ها قرار دارند. روسيه همچنين ده برابر امريكا سلاح هسته‌اي تاكتيكي در اختيار دارد. تقريبا نيمي از تسليحات هسته‌اي تاكتيكي امريكا يعني چيزي حدود ۲۰۰ عدد در پايگاهايي در اروپا آماده به شليك هستند. تسليحات هسته‌اي تاكتيكي امريكا داراي گستره عملكرد قابل تنظيم معادل ۰.۳ تا ۱۷۰ كيلوتن ديناميت هستند. بمب‌هايي كه ايالات متحده در حمله به هيروشيما استفاده كرد معادل ۱۵ كيلوتن ديناميت بود.
كارشناسان معتقدند شرايط امروز با شرايط جنگ سرد و بحران كوبا تفاوت‌هاي ويژه‌اي دارد كه بايد از سوي رهبران جهان درك شود. آندري شوشنتسوف در والداي‌كلاب مي‌نويسد: «اگرچه جنگ لفظي در جريان مخاطرات دوره جنگ سرد بالا گرفت، اما جان اف كندي، رييس‌جمهور وقت امريكا و خروشچف توافق كردند كه به محض وجود تهديد واقعي انجام يك حمله هسته‌اي، تنش‌ها را كاهش دهند. مساله‌اي كه در نهايت به عقب‌نشيني از مواضع منجر شد. اما در بحران فعلي آنچه بيش از همه‌چيز فضا را مخاطره‌آميز كرده از بين رفتن ارزش بازدارندگي يا با نگاهي خوش‌بينانه‌تر كاهش آن است. مساله‌اي كه زنگ خطر را در كاخ سفيد نيز به صدا در آورده است، به گونه‌اي كه بايدن نيز اعتراف مي‌كند كه براي نخستين‌بار از زمان بحران موشكي كوبا، تهديدي مستقيم درباره استفاده از سلاح اتمي وجود دارد. رييس‌جمهور امريكا معتقد است كه تهديدهاي اخير پوتين شوخي نيست و آخرالزمان هسته‌اي به بالاترين حد خود در ۵۰ سال اخير رسيده است. درست مانند ۷ ماه گذشته كه به باور بسياري تهاجم روسيه به خاك اوكراين تنها يك تهديد ارزيابي مي‌شد، اما در نهايت صورت گرفت. زمان و جهت‌گيري معادلات در آينده نه چندان دور مشخص خواهد كرد كه آيا روسيه از تسليحات اتمي استفاده خواهد كرد يا اينكه وعده‌ها در حد تهديد باقي خواهند ماند.»
ترامپ: تداوم اين جنگ به جنگ جهاني سوم مي‌انجامد
دونالد ترامپ امريكا را از اين بابت كه ولاديمير پوتين را «تقريبا» مجبور به حمله به اوكراين كرد مقصر دانست. به گزارش نيوزويك و بر اساس ترجمه ايسنا، دونالد ترامپ، رييس‌جمهور سابق امريكا در مصاحبه با شبكه راستگراي «ريئل امريكاز وويس» كه حامي اين رييس‌جمهور سابق امريكاست انتقادات جديدي را عليه دولت بايدن مطرح كرد. او استدلال كرد: «لفاظي» دولت بايدن در ماه‌هاي پيش از حمله روسيه به اوكراين در تصميم پوتين براي اجراي اين حمله نقش داشت. ترامپ ادامه داد: آنها اگر واقعيت آن را ببينند عملا او را به تمسخر مي‌گيرند. كشور ما و به اصطلاح رهبران ما پوتين را به تمسخر گرفتند. مي‌دانيد من به آنها گفتم كه داريد با چيزهايي كه مي‌گوييد تقريبا او را مجبور به مداخله مي‌كنيد. لفاظي آنها بسيار احمقانه بود. به گفته رييس‌جمهور سابق امريكا، حمله روسيه به اوكراين در صورتي كه او رييس‌جمهور امريكا بود «هرگز» اتفاق نمي‌افتاد. ترامپ در ادامه اين مصاحبه از روابط كاري كه هم با پوتين و هم با ولوديمير زلنسكي، رييس‌جمهور اوكراين برقرار كرد تعريف كرد. ترامپ بيان كرد: من هم با زلنسكي و هم با پوتين خيلي خوب كنار مي‌آمدم. اگر خاطرتان باشد، زلنسكي بسيار خوب عمل كرد چون وقتي آنها (دموكرات‌ها) از زلنسكي درباره حقه اوكراين و تماس تلفني مربوط به آن سوال كردند او گفت، چه چيز غلطي درباره اين تماس تلفني وجود داشته است؟ او (ترامپ) كار اشتباهي نكرد. رييس‌جمهور سابق امريكا تاكيد كرد: لازم است كه روسيه و اوكراين فورا مذاكرات‌شان را آغاز كنند چون در غير اين صورت اين بحران ممكن است به جنگ جهاني سوم تبديل و باعث نابودي جهاني شود. ترامپ در يك سخنراني در ايالت نوادا گفت: حالا ما جنگي بين روسيه و اوكراين را با امكان بالقوه تلفات صدها هزار نفر داريم. ما بايد فورا مذاكرات بر سر پايان صلح آميز جنگ در اوكراين را شروع كرده يا به جنگ جهاني سوم كه هيچ چيز را از سياره ما باقي نخواهد گذاشت، برسيم.