تهران مسووليت صادرات پهپادهايي كه زيرساخت‌هاي اوكراين را هدف قرار مي‌دهند، نمي‌پذيرد
پرندگان بي‌سرزمين
سخنگوي وزارت خارجه در پاسخ به «اعتماد»: به پاسخ‌هاي قبلي اكتفا كنيد
شهاب شهسواري
استفاده ارتش روسيه از پهپادهاي ادعايي ايراني در جريان جنگ اوكراين، همچنان به عنوان يكي از حواشي برجسته اين جنگ است. روز گذشته در پي حمله گسترده ارتش روسيه به شهرهاي اوكراين در تلافي خرابكاري در پل اتصال شبه جزيره كريمه به خاك روسيه، رييس‌ج مهور اوكراين با انتشار پيامي ويدئويي بار ديگر روسيه را متهم به استفاده از پهپادهاي ايراني به اسم شاهد كرد. اين نخستين‌بار نيست كه چه اوكراين و چه حاميانش، ايران را به تأمين سلاح براي روسيه متهم مي‌كنند. كي‌يف تاكنون بارها با انتشار تصاويري از پهپادهاي سرنگون شده و تطابق آنها با تصاوير پهپادهاي ساخت ايران، مدعي شده است كه روسيه از تجهيزات نظامي ساخت ايران استفاده مي‌كند. سخنگوي وزارت خارجه جمهوري اسلامي در پاسخ به سوال «اعتماد» در خصوص مبدأ پهپادهاي مورد استفاده روسيه گفت: «اتهامات را در اين زمينه نپذيرفتيم و نخواهيم پذيرفت.»
ابتداي مهرماه سال جاري، دولت وزارت امورخارجه اوكراين اقدام ايران در فروش سلاح به روسيه را غيردوستانه و مخرب توصيف كرد و با لغو اعتبارنامه، سفير جمهوري اسلامي ايران و تعدادي از پرسنل ديپلماتيك سفارت ايران را از كي‌يف اخراج كرد. وزارت امورخارجه جمهوري اسلامي ايران، تأمين سلاح براي هر دو طرف جنگ را كاملاً تكذيب مي‌كند، اما اين تمام ماجرا نيست. كاخ رياست‌جمهوري روسيه تاكنون در مورد استفاده از پهپادهاي ايراني موضع‌گيري روشني نداشته است و از تكذيب يا تأييد اين خبر خودداري مي‌كند. در تهران و مسكو، برخي رسانه‌ها صراحتاً از وجود پهپادهاي ايراني در زرادخانه جنگي پوتين سخن مي‌گويند و به تكذيبيه‌هاي وزير امورخارجه ايران كه مي‌گويد «ايران به هيچ عنوان سلاح براي به كارگيري در جنگ اوكراين در اختيار هيچ طرفي قرار نداده»، وقعي نمي‌نهند. روزي نيست كه خبر تازه‌اي از اوكراين در مورد استفاده روسيه از پهپادهاي ادعايي ايران مخابره نشود. هفته گذشته، رسانه‌هاي اوكراين مدعي شدند كه براي نخستين‌بار روسيه با استفاده از پهپادهاي معروف، كي‌يف پايتخت را هدف قرار داده است. پيش از اين نيز بندر اودسا در درياي سياه، هدف ديگري بود كه ادعا شده‌بود با پهپادهاي مذكور هدف قرار گرفته است. روز گذشته و در پي حمله گسترده روسيه به شهرهاي اوكراين، رييس‌جمهور اوكراين در پيامي ويدئويي بار ديگر روسيه را متهم به استفاده از پهپادهاي ايراني كرد. رييس‌جمهور اوكراين صبح ديروز در پيام ويديويي خود گفت: «صبح بسيار سختي است. ما با تروريست‌ها روبرو هستيم. ده‌ها موشك و (پهپاد) شاهد ايراني.» او افزود: «روسيه در حملات روز دوشنبه دو هدف دارد تاسيسات زيربنايي انرژي در سراسر اوكراين… آنها مي‌خواهند وحشت و هرج و مرج ايجاد كنند، مي‌خواهند سيستم انرژي ما را از كار بيندازند… و هدف دوم مردم هستند.» به گفته رييس‌جمهور اوكراين، روسيه تاسيسات انرژي در شهرهاي كي‌يف، لويو، دنيپرو، وينيتسيا، زاپروژيا، خاركيف و مناطق درگير را موشك‌باران كرده است.
قراردادهاي دفاعي
در روزهاي پاياني شهريور سال جاري، يك روز پيش از آنكه اوكراين روابط ديپلماتيك خود را با جمهوري اسلامي ايران كاهش دهد، رييس‌جمهوري اسلامي ايران در نشست خبري خود در نيويورك، در پاسخ به سوال خبرنگار روسي در مورد پهپادهاي ايراني، به توافق‌هاي دفاعي ميان ايران و روسيه اشاره كرد كه از قبل منعقد شده و هنوز اجراي آنها ادامه دارد. خبرنگار خبرگزاري ريانووستي در نيويورك از سيد ابراهيم رييسي، رييس‌جمهور ايران درباره همكاري نظامي بين ايران و روسيه پرسيد و گفت: «آيا مذاكراتي درباره دادن پهپاد به روسيه وجود دارد و آيا گفت‌وگويي براي همكاري بيشتر در اين زمينه صورت گرفته است؟» رييس‌جمهور ايران بدون تكذيب وجود چنين قرارداد يا مذاكراتي گفت: «ما قراردادهاي متعددي با كشور روسيه داريم، قراردادهاي دفاعي هم با كشور روسيه داريم، قراردادهاي اقتصادي و تجاري با روسيه داريم. اين قراردادها مربوط به اين چندماهه نيست. سال‌هاست كه بين ايران و روسيه ارتباط وجود دارد و اين ارتباط باعث شده است كه قراردادهايي در حوزه تجاري، اقتصادي، دفاعي، فضايي و علم و فناوري بين ايران و روسيه باشد و اين قراردادها همچنان بين ايران و روسيه وجود دارد و پيگيري مي‌شود.»
تيرماه سال جاري و همزمان با آغاز گمانه‌زني‌ها در مورد صادرات پهپادهاي ايراني به روسيه، ناصر كنعاني، سخنگوي وزارت امور خارجه نيز در اظهاراتي مشابه گفته‌بود: «سابقه همكاري‌هاي ميان جمهوري اسلامي ايران و فدراسيون روسيه در حوزه برخي فناوري‌هاي نوين به پيش از آغاز جنگ در اوكراين برمي‌گردد و در مقطع اخير هيچ تحول خاصي در اين ارتباط رخ نداده است.» اين اظهارنظرها در مورد «وجود قراردادهايي از گذشته» اين گمانه را پيش آورده است كه شايد ايران در گذشته فناوري توليد چنين پهپادهايي را به روسيه انتقال داده است يا اينكه امكانات ساخت چنين پهپادهايي را در روسيه يا كشور ديگر ايجاد كرده است.
ارديبهشت ماه سال جاري، رييس ستاد كل نيروهاي مسلح ايران، خط توليد پهپاد ابابيل ۲ را در تاجيكستان راه‌اندازي كرد. هر چند ابابيل2 يك پهپاد نظامي با ماموريت شناسايي، مراقبت و تهاجمي به صورت انتحاري است، اما جزو پهپادهايي ن يست كه گزارش‌هاي خبري مدعي شده‌اند ايران در اختيار روسيه قرار داده است. با اين حال روسيه روابط نظامي بسيار نزديكي با تاجيكستان دارد. همزمان با توليد پهپادهاي ايراني در تاجيكستان، قزاقستان هم ميزبان كارخانه توليد پهپادهاي بيرقدار تركيه است كه توسط اوكراين در جنگ استفاده مي‌شوند. شواهد روشني از اينكه آسياي ميانه مبدأ پهپادهاي استفاده شده توسط روسيه و اوكراين در جنگ باشد، وجود ندارد.
تكذيبيه‌هاي وزارت خارجه
درست از تيرماه سال جاري كه ادعاهاي دولت امريكا در مورد صادرات پهپادهاي ايراني به روسيه آغاز شد، دستگاه ديپلماسي جمهوري اسلامي ايران به شكل گسترده‌اي اين ادعاها را تكذيب كرد. بعد از آنكه جيك سوليوان، مشاور امنيت ملي رييس‌جمهور امريكا براي نخستين‌بار اين ادعاها را مطرح كرد، حسين اميرعبداللهيان، وزير خارجه جمهوري اسلامي ايران در تماس تلفني با همتاي اوكرايني خود اين ادعاها را «اتهامات بي‌پايه و اساس» و «مغرضانه و هدفمند» توصيف كرد. وي تأكيد كرد كه سياست اصولي ايران عدم كمك تسليحاتي به هيچ يك از طرف‌هاي جنگ است. وزير امورخارجه كشورمان روز گذشته نيز در ديدار با معاون وزير خارجه لهستان در تهران تأكيد كرد: «جمهوري اسلامي ايران به هيچ عنوان سلاح براي به‌كارگيري در جنگ اوكراين در اختيار هيچ طرفي قرار نداده و موضع اصولي جمهوري اسلامي ايران مخالفت با تسليح هر يك از طرفين اين جنگ و با هدف توقف جنگ است.»
هفته پيش ناصركنعاني، سخنگوي وزارت امورخارجه در پاسخ به سوالي در مورد مبدأ پهپادهايي كه اوكراين را هدف قرار مي‌دهند،گفته‌بود: «جمهوري اسلامي ايران اخبار منتشر شده در خصوص تحويل پهپاد به روسيه به منظور استفاده در جنگ اوكراين را بي‌اساس دانسته و آن را تاييد نمي‌كند.» سخنگوي وزارت امور خارجه افزود: «ما از ابتداي منازعه تاكنون، همواره سياست اصولي و روشن خود را مبتني بر بي‌طرفي فعال و مخالفت با جنگ و لزوم حل و فصل سياسي اختلافات دو طرف، به دور از خشونت، اعلام كرده‌ايم.»
روز گذشته بار ديگر كنعاني در پاسخ به «اعتماد» گفته‌بود: «موضع جمهوري اسلامي ايران كاملا روشن و واضح است. ما يك طرف جنگ اوكراين نيستيم و مناسبات ما هم با اوكراين هم با روسيه در چارچوب منافع و مصالح مشترك بوده، ادامه پيدا كرده و همكاري‌هاي ما مباني قانوني و واضح داشته است.»
وي گفت: «ما اين مساله را به‌طور كامل پاسخ داده‌ايم و اتهامات را در اين زمينه نپذيرفتيم و نخواهيم پذيرفت. به پاسخ‌هاي قبلي اكتفا بكنيد.»
رسانه‌هايي كه به وزير خارجه ايران
كاري ندارند
به‌رغم تكذيب‌هاي چندين‌باره وزير خارجه جمهوري اسلامي ايران، رسانه‌هايي در ايران و روسيه، علنا از صادرات پهپادهاي نظامي ايران به روسيه مي‌نويسند. براي مثال روزنامه كيهان در چند مورد تاكنون تلويحا بر فروش پهپادهاي ايراني به روسيه صحه گذاشته است. براي مثال در واكنش به يكي از گزارش‌هاي روزنامه وال‌استريت ژورنال در خصوص قدرت تخريب پهپادهاي ايراني و توانايي آنها در تغيير وضع جنگ اوكراين، نوشت: «اكنون چالش ... [امريكايي‌ها] صادرات تسليحات پيشرفته ايراني است كه يك قلم آن (پهپادها) طبق گزارش پنتاگون برتري ۷۰ ساله امريكا پس از جنگ جهاني دوم را به چالش كشيده است.» اما كيهان به اين هم بسنده نكرد، يكم مهرماه امسال، درست همزمان با اخراج سفير جمهوري اسلامي ايران از كي‌يف، سيدمحمدعماد اعرابي در سرمقاله روزنامه كيهان پا را فراتر گذاشت و همه گمانه‌زني‌هاي رسانه‌ها و مقام‌هاي امريكايي در مورد فروش سلاح‌هاي ايراني به اوكراين را تأييد كرد. در اين نوشته آمده‌بود: «جولاي 2022 جيك ساليوان، مشاور امنيت ملي كاخ سفيد در نشست خبري خود از صادرات پهپادهاي رزمي ايران به روسيه گفت: اطلاعات ما حاكي است كه دولت ايران براي ارايه چند هواپيماي بدون سرنشين (پهپاد) بر اساس جدول زماني فوري آماده مي‌شود. اطلاعاتي كه مقامات امريكايي از آن سخن مي‌گفتند به تصاويري اشاره داشت كه ماهواره‌هاي امريكايي توانسته بودند از يكي از پايگاه‌هاي نظامي ايران در كاشان ثبت كنند. تصاوير تقريبا واضح بود؛ ايران آشكارا پهپادهاي شاهد 129 و شاهد 191 را براي هيات روسي به نمايش گذاشته بود و دليلي هم براي پنهانكاري نمي‌ديد. آنها درست فهميده بودند؛ جمهوري اسلامي ايران در حال صادرات تجهيزات نظامي به دومين ارتش قدرتمند جهان در فدراسيون روسيه بود. اندكي بعد شبكه تلويزيوني سي‌ان‌ان مدعي شد: آموزش نيروهاي روسيه براي استفاده از پهپادهاي رزمي ايران آغاز شده است. البته اين شبكه خبري خيلي دير متوجه شده بود چون آن زمان آموزش نيروهاي روسي تقريبا به اتمام رسيده بود.»
شبكه خبري روسيه ۲۴ در گزارشي مفصل، پهپادهاي ايراني را كابوس اوكراين توصيف مي‌كند. اين رسانه روسي در گزارش خود با معرفي پهپادهاي استفاده شده در جنگ اوكراين با عنوان شاهد ۱۳۶ كه به نام گيران۲ هم مشهور است، آنها را غيرقابل رهگيري توسط سامانه‌هاي پدافند هوايي توصيف كرده است كه با سرعت بالا و ارتفاع زياد، مي‌توانند اهداف خود را با دقت بالا منهدم كنند.
زرادخانه خالي از موشك
تحليلگران نظامي معتقدند كه استفاده از پهپادها، چه انواع پهپادهاي انتحاري و چه پهپادهاي موشك‌انداز، مي‌تواند جايگزيني براي استفاده از موشك‌هاي كوتاه‌برد در جنگ باشد. در حالي كه رسانه‌ها مدعي استفاده روسيه از پهپادهاي شاهد ۱۳۶ ايراني توسط روسيه هستند، ارتش اوكراين هم علنا از پهپادهاي ساخت تركيه با عنوان بيرقدار TB2 استفاده مي‌كند. آژانس فرانس‌پرس به نقل از تحليلگران نظامي مي‌نويسد كه در ماه‌هاي اخير به دليل فروش سامانه‌هاي پيچيده‌تر و مدرن‌تر ضدهوايي از سوي دولت‌هاي غربي به اوكراين، ارتش روسيه بيش از هر زمان ديگري نگران استفاده از جنگنده‌هاي گرانقيمت خود بر فراز آسمان اوكراين است. همزمان به نوشته رسانه‌ها، ذخيره موشك‌هاي كوتاه‌برد روسيه نيز رو به افول نهاده است. در ابتداي جنگ اوكراين، روسيه به شكل گسترده‌اي از موشك‌هاي سري كاليبر استفاده مي‌كرد. برآورد مي‌شود كه هر يك از اين موشك‌ها چند ميليون يورو قيمت داشته‌باشند. دومينيك‌ترينكاند، فرمانده پيشين نظامي فرانسوي به فرانس‌پرس مي‌گويد: «به نظر مي‌رسد كه ذخيره موشك‌هاي نقطه‌زن روسيه به پايان رسيده است. در مجموع به نظر مي‌رسد كه تجهيزات با فناوري بالاي مسكو رو به پايان است و به اين دليل كه بسياري از قطعات مورد استفاده در آنها عمدتا غربي هستند، به دليل تحريم‌ها امكان جايگزيني آنها وجود ندارد.» فرانس‌پرس مي‌نويسد: «در عين حال كه پرواز پهپادهاي ايراني بر فراز اوكراين، موجب نگراني كي‌يف شده است، همزمان نشان مي‌دهد كه روسيه پس از ۸ ماه جنگ تا چه اندازه براي حفظ برتري نظامي دچار مشكل شده است.»
كوتاه پرواز و رادارگريز
گزارش‌هاي خبر مدعي هستند كه روسيه از دو نوع پهپاد ساخت ايران استفاده مي‌كند. پر استفاده‌ترين نمونه شاهد ۱۳۶ يك پهپاد انتحاري است كه در مسير يك‌طرفه به سمت هدف شيرجه مي‌رود و منفجر مي‌شود و ديگري مهاجر ۶ است كه يك پهپاد شناسايي و هجومي است. تصاويري كه از پهپادهاي سرنگون شده منتشر شده است، نشان مي‌دهد كه روي اين پهپادها به زبان روسي عبارت گيران۲ نوشته‌شده است. ابعاد و ظاهر اين پهپاد كاملا مشابه شاهد ۱۳۶ ايراني است كه طول آن ۳ متر و نيم و عرض ۲ متر و نيمي دارد. اين پهپاد مي‌تواند با سرعتي معادل ۱۸۰ كيلومتر بر ساعت، مسافتي معادل ۲۵۰۰ كيلومتر را بپيمايد. پي‌ير گرسر، كارشناس فرانسوي به فرانس‌پرس مي‌گويد: «اين پهپاد اطلاعات مكاني را از طريق جي‌پي‌اس قبل از پرواز دريافت مي‌كند و به صورت خودكار و بدون نياز به كنترل خارجي با ارتفاع پايين پرواز مي‌كند تا به هدف از پيش تعيين شده برسد.» فرانس‌پرس مي‌نويسد: «اين پهپادها حتي اگر كم‌اثر هم باشند، به دليل رادارگريز بودن بسيار پنهانكار هستند.» دومينيك‌ترينكاند، ژنرال فرانسوي مي‌گويد: «سرعت‌شان زياد است و در ارتفاع بسيار پايين پرواز مي‌كنند و رهگيري آنها براي سامانه‌هاي ضد هوايي در زمان كافي براي سرنگون كردن‌شان بسيار سخت است. جمرهاي الكترونيكي براي كنترل پهپادها وجود دارند، اما براي كنترل موثر همه آسمان بايد در سراسر جبهه جنگ تعداد بسيار زيادي از اين جمرها منتشر شوند.» دولت امريكا همزمان با انتشار خبرهاي استفاده از پهپادها در جنگ اوكراين، تعدادي جمر الكترونيك با عنوان تايتان در اختيار اوكراين قرار داده است. گفته مي‌شود كه اين جمرها در برابر پهپادهاي گيران۲ يا شاهد ۱۳۶ بسيار موثر هستند.