ملك‌الشعراي بهار
و انتشار مجله نوبهار
محمود فاضلي
محمدتقي بهار (ملك‌الشعرا) روزنامه‌نگار، محقق، اديب و سياستمدار معاصر ايراني يكي از چهره‌هاي برجسته تاريخ معاصر ايران است كه در دوره فعاليت حرفه‌اي روزنامه‌نگاري خود در روزنامه‌هاي مختلف قلم زد؛ قلمي كه همواره ستايشگر آزادي و صلح و مبارزه با استبداد بود.
بهار، افزون بر فعاليت ادبي، به فعاليت سياسي نيز مي‌پرداخت و همين رويكرد، زمينه ورود او به عرصه فعاليت‌هاي مطبوعاتي را فراهم آورد. او مدتي در مشهد و تهران روزنامه و مجله داير و منتشر كرد و علاوه بر مقامات علمي و ادبي و شاعري به كار سياست و مبارزات سياسي مشغول بود. همين نوع رويكرد و انديشه هم باعث شد تا در دوره حكومت قاجار و پهلوي چندبار مورد بي‌مهري قرار گرفت و حتي يك‌بار از تهران تبعيد شد.
آغاز كار روزنامه‌نگاري ملك‌الشعراي بهار در 1287 و اوج استبداد صغير محمدعلي ميرزا قاجار بود؛ دوره‌اي كه در روزنامه نيمه‌مخفي خراسان قلم‌فرسايي مي‌كرد و اشعارش بدون امضا يا با امضاي «م-ب» به چاپ مي‌رسيد كه مورد توجه بسياري قرار گرفت. روزنامه خراسان به صورت دو شماره در هفته در مشهد منتشر كرد اما نشر آن مدت كوتاهي بيشتر دوام نياورد؛ روزنامه‌اي كه با شعار «برادري، آزادي، برابري و آبادي» منتشر مي‌شد و نشريه‌اي خبري و هوادار مشروطيت بود و وقايع خراسان را پوشش مي‌داد. روزنامه خراسان وابسته به «انجمن سعادت» از كانون‌هاي مشروطه‌خواهان بود.
پس از خراسان، ملك‌الشعرا به فعاليت در روزنامه ملي و هوادار اصلاح و ضد روس «طوس» پرداخت. طوس روزنامه‌اي بود كه سه ماه پس از تعطيلي روزنامه خراسان و همزمان با روز گشايش دوره دوم مجلس شوراي ملي آغاز به انتشار كرده بود. اين روزنامه توسط نيرالدوله حاكم خراسان توقيف شد. به نقل از محيط طباطبايي، توقيف روزنامه به درخواست روس‌ها صورت گرفت زيرا ملك‌الشعرا، در اين روزنامه، براي مرگ پادشاهان انگليس، اداي همدردي با ملت انگليس كرد و اين موضوع موجب شد كه روس‌ها درخواست توقيف روزنامه را كردند.
چند ماه پس از توقيف روزنامه طوس، 21 مهر سال 1288 نخستين شماره روزنامه نوبهار هفته‌اي 2 شماره منتشر شد. روزنامه‌اي كه ارگان حزب دموكرات مشهد بود. نوبهار بعد از 80 دوره انتشار به دستور وثوق‌الدوله، وزير خارجه وقت، پس از يك سال نشر توقيف شد.
پس از دو ماه خاموشي، بهار «مقدمه تازه‌بهار» را روي يك صفحه و فرداي آن روز، نخستين شماره از آن را به جاي نوبهار درآورد اما با اين نام، دوره حيات روزنامه فقط 9 شماره بود. تازه‌بهار در محتوا شبيه نوبهار بود و همچنان با رنگ وطن‌خواهانه، حمله‌هاي تند به روسيه و كارهاي ضدايراني عاملان آن دولت مي‌كرد. با اشاره سفارت روسيه و دخالت وزارت خارجه ايران، همچون نوبهار توقيف شد و ملك‌الشعرا به همراه شماري از دموكرات‌هاي خراسان ناگزير از ترك شهر و اقامت در تهران شدند.
ملك‌الشعرا پس از اينكه يك دوره در تهران زندگي كرد، بار ديگر به خراسان بازگشت و براي بار دوم روزنامه نوبهار را منتشر كرد. نوبهار 77 شماره چاپ شد تا اينكه ملك‌الشعرا به نمايندگي مجلس شوراي ملي انتخاب شد و نوبهار را در تهران منتشر كرد. ملك‌الشعرا كه به عنوان نماينده مجلس انتخاب شده بود، 87 شماره از روزنامه نوبهار را منتشر كرد. نوبهار تهران نيز مانند دوره مشهد آن، به حزب دموكرات وابستگي داشت.
شيوه نگارش نوبهار در تهران باعث شد تا روزنامه، با وجود آن همه رقيب، محبوبيتي پيدا كند. سرانجام نوبهار را در كابينه مستوفي‌الممالك به انگيزه چاپ «يك اعلان» توقيف كردند. نوبهار 16 روز توقيف بود تا اينكه قطعه ملك‌الشعرا خطاب به احمد شاه براي رفع توقيف به چاپ رسيد. در اين حال، بهار در پاسخ به روزنامه‌هاي هوادار روس و انگليس و به‌خصوص عصر جديد، در دو مقاله «دشمن حمله كرد» و «دوست هم حمله كرد» وطن‌خواهان را به مقابله با نيروي‌هاي متجاوز فراخواند و بازهم تعطيل شد.
ملك‌الشعرا پس از 19 ماه به نشر روزنامه به صورت سه شماره در هفته دست زد، اما تنها موفق به انتشار بيست شماره از آن شد.ملك‌الشعرا پس از توقيف نوبهار بي‌درنگ در تاريخ انتشار شماره بعدي، يعني سه روز پس از خاموشي اجباري روزنامه‌اش، روزنامه «زبان آزاد» را و با همان ويژگي‌هاي نوبهار در 35 شماره منتشر كرد تا اينكه بار ديگر نوبهار منتشر شد.
دوره سوم نوبهار تهران، پس از رفع توقيف روزنامه، به صورت سه شماره در هفته آغاز شد، 53، شماره از 10 آبان تا 22 اسفند 1296 انتشار يافت اما دولت حسن مستوفي‌الممالك در فروردين 1297 تمام روزنامه‌ها را جز ايران توقيف دسته‌جمعي كرد و نوبهار در شماره 50 متوقف ماند.
پس از آن، ملك‌الشعرا به انتشار دانشكده و مديريت روزنامه‌هاي نيمه رسمي ايران دست زد. مجله دانشكده در تهران تحت‌نظر و به مديريت ملك‌الشعراي منتشر شد. مجله دانشكده دومين مجله ادبي است كه در عالم مطبوعات زبان فارسي منتشر شد. دولت حسن وثوق (وثوق‌الدوله)، بهار را به مديريت روزنامه نيمه‌رسمي «ايران» كه پنج روز در هفته به چاپ مي‌رسيد، فراخواند.
سرانجام ملك‌الشعرا از روزنامه ايران كناره‌گيري كرد و در آغاز كار دولت مشيرالدوله، روزنامه‌نگاري حرفه‌اي بهار هم براي مدتي دچار فترت شد. چندي بعد نيز كودتاي 1299 پيش آمد و وي زيرنظر قرار گرفته شد و به ناچار خاموش بود. فعاليت‌هاي ملك‌الشعرا در حوزه روزنامه‌نگاري ادامه يافت اما در اين اوان، شاعر مشروطه‌خواه به دليل فضاي بسته حاكم بر كشور، از روزنامه‌نگاري دست برداشت. اين وقفه تا 1321 ادامه يافت. در اين زمان، با ايجاد فضاي باز سياسي حاصل از خروج رضاشاه از ايران، بهار احساس كرد كه بار ديگر مي‌تواند به عرصه روزنامه‌نگاري سياسي بازگردد از همين رو انتشار روزنامه نوبهار را از 3 اسفند 1321 آغاز كرد و چاپ آن را تا شماره 102 ادامه داد.