بازگشت اميد به برزيل
پيروزي لولا، شكست راست افراطي، خطر از سر بزرگ‌ترين دموكراسي امريكاي لاتين گذشت؟
محمدحسين لطف‌الهي
براي بزرگ‌ترين دموكراسي امريكاي لاتين، براي زنان برزيل و براي جنگل آمازون هيچ‌چيز نمي‌توانست خطرناك‌تر از اين باشد كه ژايير بولسانارو رهبر جنبش راست افراطي و رييس‌جمهور كنوني اين كشور براي يك دوره چهارساله ديگر قدرت را در اختيار بگيرد. راي‌دهندگان برزيلي روز يكشنبه 30 اكتبر پاي صندوق‌هاي راي رفتند تا حكم يك دوره‌اي شدن رياست‌جمهوري بولسانارو را امضا كنند و مردي را به قدرت برسانند كه برزيل درخشان‌ترين روزهاي خود را طي دهه‌هاي گذشته با او تجربه كرده بود. براساس اعلام مقام‌هاي انتخاباتي در برزيل، لولا ايناسيو داسيلوا، رييس‌جمهور پيشين اين كشور در دور دوم انتخابات رياست‌جمهوري توانست با كسب بيش از 60 ميليون و 345 هزار راي (50.9 درصد آرا) در برابر ژايير بولسانارو رييس‌جمهور كنوني كه 58 ميليون و 206 هزار راي (49.10 درصد آرا) به دست آورد، به پيروزي برسد. در اين رقابت شانه به شانه، بولسانارو نسبت به پيش‌بيني اوليه نظرسنجي‌هاي انتخاباتي حضور پرقدرت‌تري داشت اما اين حضور پرقدرت نتوانست مانع از شكست او شود تا شكست بولسانارو، آزمون لولا براي محقق ساختن وعده‌هايش از دفاع از دموكراسي و احياي عدالت اجتماعي گرفته تا احياي جنگل آمازون آغاز شود. اين فشرده‌ترين انتخابات و نزديك‌ترين فاصله بين دو نامزد نهايي رياست‌جمهوري از زمان بازگشت برزيل به دموكراسي پس از حاكميت يك سيستم ديكتاتوري نظامي طي سال‌هاي ۱۹۶۴ تا ۱۹۸۵ در اين كشور محسوب مي‌شود. لولا داسيلوا كه از وي به عنوان بخت اصلي پيروزي در اين انتخابات ياد مي‌شد در دور نخست ۴۸.۴ درصد آرا را كسب كرده بود در‌حالي‌كه ژايير بولسانارو با حدود پنج درصد كمتر از وي، حدود ۴۳.۲ درصد آرا را به خود اختصاص داده بود.لولا داسيلوا در اولين سخنراني خود پس از پيروزي در انتخابات خود را «رييس‌جمهور همه مردم برزيل» ناميد و گفت: «من قرار نيست فقط رييس‌جمهور و نماينده كساني باشم كه به من راي دادند، من رييس‌جمهور همه مردم برزيل خواهم بود.» او پيش از اين دو دوره (2003 تا 2007 و 2007 تا 2011) رييس‌جمهور برزيل بود و كارنامه قابل توجهي از خود بر جاي گذاشت.
لولا، خستگي‌ناپذير و الهام‌بخش
لولا ايناسيو داسيلوا سياستمدار كاريزماتيك برزيلي كه توانست روح تازه‌اي به جريان چپ در اين كشور بدمد، متولد شهر پرنامبوكو واقع در شمال شرقي برزيل است. پدر و مادر او هر دو كشاورز بودند و از عهده هزينه‌هاي 8 فرزند خود برنمي‌آمدند. آنها به همين دليل زماني كه لولا 7 ساله بود ابتدا به شهر سانتوس در ايالت سائوپائولو و سپس به مركز اين ايالت شهر سائوپائولو نقل مكان كردند. لولا در 17 سالگي مدرسه را رها كرد و براي كار در يك كارگاه توليد كفش مشغول به كار شد. او در همان سال انگشت كوچك دست چپ خود را طي حادثه‌اي كه در كارگاه رخ داد از دست داد.لولا داسيلوا در اوايل بيست‌سالگي فعاليت‌هاي صنفي خود را آغاز كرد. در 23 سالگي ازدواج كرد و دو سال بعد همسر اول خود را به دليل ابتلا به بيماري هپاتيت از دست داد. او كه در آن زمان يكي فعالان مطرح اتحاديه‌هاي كارگري در برزيل به شمار مي‌رفت، خيلي زود توانست پيشرفت كند و در سال 1975 و در سي‌سالگي رييس اتحاديه قدرتمند كارگران صنعت فلز در برزيل شود. لولا در جايگاه رييس اتحاديه كارگري، چندين اعتصاب موثر و سراسري ترتيب داد و دولت ديكتاتوري وقت برزيل را به چالش كشيد. اقدامات لولا باعث شد كه او به نمادي از دموكراسي‌خواهي و رهبر جنبش كارگري در برزيل تبديل شود.در سال 1980 لولا و گروهي از كارگران، روشنفكران و هنرمندان، حزب «كارگران» را به عنوان يك حزب چپ متكثر كه اتحاديه‌هاي كارگري، روشنفكران، هنرمندان و بسياري ديگر از اقشار جامعه را در بر مي‌گرفت، تاسيس كردند. او پيش از پيروزي در انتخابات سال 2002 سه بار براي رسيدن به مقام رياست‌جمهوري نامزد شد اما در كسب آراي عمومي موفق نبود. پس از پيروزي لولا در انتخابات 2002 و آغاز به كار دولت او در سال 2003، اقتصاد برزيل رشد قابل توجهي را تجربه كرد و از دوره لولا كه تا سال 2011 به طول انجاميد به عنوان دوره‌اي كه ميليون‌ها نفر از فقر و گرسنگي نجات يافتند، ياد مي‌شود.لولا تجربه زندان را هم دارد. او در سال‌هاي 2018 و 2019 ميلادي به اتهام فساد زنداني شد، اما دادگاه عالي برزيل اين پرونده را باطل و دستور آزادي او را صادر كرد. لولاپيش‌تر در سال 1980 نيزبا به راه انداختن يك اعتصاب سراسري عليه دولت وقت باعث شده بود، بازداشت شود و 30 روز را در زندان بگذراند. او در دهه گذشته به سرطان هم مبتلا شد اما توانست دوره درمان را با موفقيت طي كند.
دوره تغيير برزيل
انتخاب لولا داسيلوا تغييرات محسوسي را در سياست داخلي و خارجي برزيل كه چهار سال به وسيله يك رييس‌جمهور راستگراي افراطي اداره مي‌شد، به دنبال خواهد داشت. لولا وعده داده است كه نظم و هماهنگي را به برزيل بازگرداند، ارايه خدمات اجتماعي به اقشار فقير به‌طور محسوسي بيشتر كند، حداقل دستمزد را افزايش دهد و طرح‌هايي براي تامين تغذيه و محل اسكان براي اقشار كم‌درآمد ارايه دهد. لولا گفته است كه براي دستيابي به اين اهداف كه به افزايش هزينه‌هاي دولت منجر خواهد شد، ماليات ثروتمندان را افزايش خواهد داد.مشخص نيست كه او تا چه اندازه بتواند در رسيدن به اهداف خود موفق باشد. برزيل از نيمه دوم سال 2021 با بحران افزايش تورم روبه‌رو است و مشكلات اقتصادي ناشي از ركود اقتصادي دوره اوج شيوع ويروس كرونا همچنان دامنگير اين كشور است.همه اينها در شرايطي است كه پيروزي قابل توجه جناح راست در مجلس نمايندگان و مجلس سناي برزيل باعث مي‌شود دست لولا براي به تصويب رساندن قوانين مدنظر خود يا استفاده از بودجه باز نباشد.به گزارش يورونيوز، در حالي كه بسياري از برزيلي‌ها لولا را به خاطر فسادي كه در دو دولت قبلي او افشا شد هنوز نبخشيده‌اند، اما ترسي فراگير در ميان مردم وجود داشت كه بولسانارو، از فرماندهان سابق ارتش، كشور را به سمت ديكتاتوري مي‌برد. بولسانارو در دوره رياست‌جمهوري خود، اعضاي نيروهاي مسلح برزيل را به سمت‌هاي كليدي دولتي منصوب كرد. اين اقدام او به استراتژي كارزار انتخاباتي لولا كمك كرد با شعار دفاع از نهادهاي دموكراتيك نگاه‌هاي نگران برزيلي‌ها را به خود جلب كند.انتخاب او يك اتفاق بسيار مثبت براي جنگل آمازون هم خواهد بود. جنگل‌زدايي در آمازون در زمان رياست‌جمهوري ژايير بولسانارو به بالاترين حد خود طي 15 سال گذشته رسيده بود و كارشناسان محيط زيست معتقدند با كاهش قوانين حفاظت از جنگل‌ها و صدور مجوز به افراد براي بهره‌برداري جنگل به عنوان معدن يا زمين كشاورزي امكان وقوع يك فاجعه براي زمين وجود دارد. رييس‌جمهور راست افراطي برزيل در پاسخ به منتقدانش در مورد سياست‌هاي زيست‌محيطي دولت گفته بود: «ما در مورد آتش سوزي‌هاي جنگلي در آمازون، غير از آتش‌سوزي‌هايي كه معمولا رخ مي‌دهد، چيزي نشنيده‌ايم.» اين در حالي است كه داده‌هاي رسمي ماهواره‌اي نشان مي‌دهد كه برزيل در كمتر از 9 ماه آتش‌سوزي‌هاي بيشتري را در بزرگ‌ترين جنگل‌هاي باراني كره زمين شاهد بوده است. دا سيلوا در دوره قبلي رياست‌جمهوري خود موفق شده بود جنگل‌زدايي را تا حد زيادي كاهش دهد و وعده داده است كه در اين دوره نيز جلوي تبديل جنگل به معدن يا زمين كشاورزي را خواهد گرفت.يكي ديگر از تغييرات مورد انتظار در دولت لولا، خارج كردن بخش بزرگي از اسناد دوره رياست‌جمهوري بولسانارو از ذيل طبقه‌بندي محرمانه خواهد بود. لولا وعده اين كار را در آخرين مناظره انتخاباتي خود داد. او روز جمعه گفت: «زماني كه فرش را بلند كنيم، خواهيد ديد كه چقدر كثيفي و آلودگي زير آن پنهان شده بود.» دولت بولسانارو تعداد زيادي از اسناد دولتي را براي بيش از صد سال ذيل طبقه‌بندي محرمانه قرار داده بود. از جمله اين اسناد، اسناد مربوط به عملكرد دولت در دوره مديريت كرونا هستند. بولسانارو در مديريت همه‌گيري ويروس كرونا و بيماري كوويد ۱۹ كه با تعلل در خريد واكسن، تمسخر علني واكسيناسيون و اعمال محدوديت‌هاي اجتماعي همراه بود، مقصر اصلي كشته شدن نزديك به ۷۰۰ هزار برزيلي شناخته مي‌شود. عدم همدلي او با قربانيان بيماري كوويد ۱۹ و مخالفت با قرنطينه‌هاي اعمال شده از سوي برخي فرمانداران، وجهه او را در سطح داخلي و بين‌المللي تخريب كرد. در دوره رياست‌جمهوري بولسانارو، برزيل به سوي اعمال محدوديت‌هاي اجتماعي حركت كرد. او با عنوان تقويت جايگاه خانواده در پي محدود كردن حقوق زنان به خصوص در حوزه سقط جنين بود و تلاش داشت تا از تحصيل افراد دو جنسيتي در مدارس جلوگيري شود. لولا گفته است با هرگونه اعمال محدوديت اجتماعي مخالف خواهد بود.
تكميل پازل تغيير چهره امريكاي لاتين
پيروزي لولا در شرايطي اتفاق افتاد كه امريكاي لاتين در سال‌هاي اخير بيش از گذشته به رهبران چپ گرا علاقه نشان مي‌دهد. مانوئل لوپز اوبرادور در مكزيك، گابريل بوريچ در شيلي، گوستاوو پترو در كلمبيا، آلبرتو فرناندز در آرژانتين و پدرو كاستيلو در پرو همگي رهبراني چپ‌گرا هستند كه قدرت را در كشورهاي‌شان در دست دارند.جيسون مارك زاك، كارشناس مركز امريكاي لاتين انديشكده آدرين آرشت مي‌گويد: «مردم پس از تجربه اتفاقاتي كه طي دوره كرونا رخ داد اكنون به دنبال رهبراني هستند كه اهميت رفاه اجتماعي را درك كرده، به طبقه متوسط اهميت دهند و در پي كاهش تورم و كنترل قيمت‌ها باشند.» به گفته او، جامعه برزيل «عميقا دچار نااميدي از وضع موجود است» و به همين دليل است كه ژايير بولسانارو به اولين رييس‌جمهور برزيل از زمان دموكراتيك شدن اين كشور تبديل مي‌شود كه يك دوره‌اي شده است. تاتيانا پرازرس، كارشناس شوراي آتلانتيك درباره گام‌هاي احتمالي دولت لولا در حوزه سياست خارجي معتقد است: «لولا داسيلوا گروه بريكس شامل كشورهاي برزيل، روسيه، هند، چين و آفريقاي جنوبي را به عنوان ابزار مهمي نه تنها براي تقويت روابط ميان اعضاي اين گروه بلكه براي تاثيرگذاري بر بحث‌هاي جهاني خواهد ديد اما مشخص نيست برزيل تا چه اندازه حاضر باشد با چين يا روسيه در مسير تقابل با غرب همسو شود.» اين كارشناس تاكيد دارد كه برزيل يك گزينه قابل توجه يعني استفاده از سرمايه‌گذاري‌ها و فناوري‌هاي چيني براي كمك به تقويت مجدد صنعت برزيل پيش روي خود دارد.
واكنش‌هاي بين‌المللي
بلافاصله پس از اعلام نتايج رسمي انتخابات، تبريك‌ها به لولا داسيلوا آغاز شد. جو بايدن پيروزي لولا داسيلوا در يك «انتخابات سالم و عادلانه» تبريك گفت و كاخ سفيد نيز اعلام كرد دولت امريكا آماده است تا همكاري‌ها ميان ايالات متحده و برزيل ادامه پيدا كرده و تقويت شود. آنتوني بلينكن وزير خارجه امريكا نيز به مردم برزيل براي «استفاده از حق راي خود و تاكيد مجدد بر حاكميت دموكراسي» تبريك گفت.پدرو سانچز، نخست‌وزير اسپانيا در پيامي اعلام كرد برزيل تصميم گرفته در «مسير پيشرفت و ترقي» قرار گيرد و امانوئل مكرون رييس‌جمهور فرانسه در توييتر نوشت كه اين اتفاق «گشايش صفحه‌اي جديد از تاريخ برزيل» بود. جوزپ بورل مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا نيز مانند بايدن تلاش كرد بر سلامت انتخابات در برزيل تاكيد كند و در بيانيه‌اي كه منتشر كرد ضمن توصيف انتخابات اخير به انتخاباتي «آرام و منظم» ابراز اميدواري كرد كه روابط اتحاديه اروپا و برزيل در دوره رياست‌جمهوري لولا تقويت شود. در امريكاي لاتين، تبريك‌ها بسيار پرشورتر بود. آلبرتو فرناندز رييس‌جمهور آرژانتين پيروزي لولا را آغاز «عصر جديد امريكاي لاتين» توصيف كرد. گابريل بوريچ رييس‌جمهور چپ‌گراي شيلي پيروزي لولا را يك «خوش‌اقبالي» براي منطقه دانست و گوستاوو پترو با نوشتن عبارت «Viva Lula» پيروزي لولا داسيلوا را جشن گرفت. نيكلاس مادورو رييس‌جمهور ونزوئلا و لوپز اوبرادور رييس‌جمهور مكزيك نيز در پيام‌هايي از مردم برزيل براي اين انتخاب تشكر كردند. مادورو نوشت: «زنده‌باد مردمي كه بار ديگر انتخاب كردند آزاد، مستقل و قدرتمند باشند.» دولت ايران نيز پيروزي ايگناسيو لولا داسيلوا در انتخابات رياست‌جمهوري برزيل را به او و مردم برزيل تبريك گفت. ناصر كنعاني در اين باره گفت: جمهوري اسلامي ايران اميدوار است كه روابط ديرينه و توام با حسن نيت و احترام متقابل بين دو كشور بيش از پيش و تحت مديريت رييس‌جمهور منتخب توسعه يابد. سخنگوي وزارت امور خارجه با اشاره به اينكه روابط دو كشور ايران و برزيل در سال آينده وارد يكصد‌وبيستمين سال خود خواهد شد، اظهار داشت: دو كشور طي سال‌هاي گذشته به ويژه در حوزه روابط اقتصادي و تجاري همكاري رو به رشدي داشته‌اند و با توجه به ظرفيت‌هاي فراوان موجود در روابط دو جانبه و چند جانبه، جمهوري اسلامي ايران اميدوار است اين روابط در دوره رياست‌جمهوري لولا داسيلوا در ابعاد مختلف تحكيم و تعميق يابد.
بولسانارو نتايج را مي‌پذيرد؟
از زمان آغاز كارزارهاي انتخاباتي در برزيل اين نگراني وجود داشت كه ژايير بولسانارو در صورت شكست نتايج را نپذيرد. تا زمان نگارش اين گزارش در روز دوشنبه، بولسانارو از پذيرش نتايج خودداري كرده و نگراني‌ها از احتمال بروز خشونت خانگي و تلاش براي كودتاي نظامي را بيشتر كرده است. هواداران بولسانارو نيز روز دوشنبه در برخي نقاط برزيل اقدام به برگزاري تجمع و بستن جاده‌ها و اتوبان‌ها كردند. بولسانارو از مدت‌ها پيش سيستم انتخاباتي برزيل را ضعيف و آسيب‌پذير توصيف مي‌كرد.
لولا تجربه زندان را دارد. او در سال‌هاي 2018 و 2019 ميلادي به اتهام فساد زنداني شد، اما دادگاه عالي برزيل اين پرونده را باطل و دستور آزادي او را صادر كرد. لولا پيش‌تر در سال 1980 نيز با به راه انداختن يك اعتصاب سراسري عليه دولت وقت باعث شده بود، بازداشت شود و 30 روز را در زندان بگذراند.
تاتيانا پرازرس، كارشناس شوراي آتلانتيك معتقد است: «لولا داسيلوا گروه بريكس شامل كشورهاي برزيل، روسيه، هند، چين و آفريقاي جنوبي را به عنوان ابزار مهمي نه تنها براي تقويت روابط ميان اعضاي اين گروه بلكه براي تاثيرگذاري بر بحث‌هاي جهاني خواهد ديد، اما مشخص نيست با چين در مسير تقابل با غرب همسو شود.»