تبعات حمله به ناوگان روسيه در شبه‌جزيره كريمه
افزايش ترديدها درباره آينده «امنيت غذايي جهان»
محمدحسين لطف‌الهي
صميم روسيه براي توقف اجراي توافقنامه‌اي كه عبور ايمن كشتي‌هاي حامل غلات صادراتي اوكراين را تضمين مي‌كرد، نگراني‌هاي زيادي را ايجاد كرده و مقام‌هاي سازمان ملل متحد هشدار مي‌دهند كه اين مساله مي‌تواند «امنيت غذايي» جهان را به خطر بيندازد.
ايالات‌متحده، اتحاديه اروپا و ناتو در بيانيه‌هايي جداگانه از ولاديمير پوتين رييس‌جمهور روسيه خواسته‌اند تصميم خود را تغيير دهد. به عقيده آنها تبعات بسته شدن راه صادرات غلات اوكراين مي‌تواند «تبعاتي مرگبار» در پي داشته باشد. جو بايدن، رييس‌جمهوري امريكا روز شنبه با «كاملا ظالمانه» خواندن اقدامات روسيه نتيجه آن را بدتر شدن بحران غذا خواند. آنتوني بلينكن، وزير خارجه ايالات‌متحده نيز مسكو را به استفاده از غذا به عنوان سلاح متهم كرد.
اين توافق در ماه جولاي ميان روسيه، اوكراين، تركيه و سازمان ملل متحد به امضا رسيده بود و ايمني كشتي‌هاي حامل غلات، كود و ساير مواد غذايي صادراتي اوكراين را از طريق يك كريدور بشردوستانه در درياي سياه تضمين مي‌كرد. براساس اين توافق، تمامي كشتي‌هايي كه به بنادر اوكراين وارد يا از بنادر اوكراين خارج مي‌شدند بايد از سوي تيم‌هايي متشكل از نمايندگان روسيه، اوكراين، تركيه و سازمان ملل متحد مورد بازرسي قرار مي‌گرفتند.
پس از اينكه رييس‌جمهور روسيه اعلام كرد مسكو اجراي اين توافق را براي مدت نامعلومي متوقف مي‌كند، باقي طرف‌ها اظهار كردند كه ضمن تلاش براي بازگرداندن روسيه به اين توافق، به اجراي آن ادامه خواهند داد.
رجب طيب اردوغان، رييس‌جمهوري تركيه روز دوشنبه در يك سخنراني گفت: حتي «اگر روسيه به دليل اينكه منافع مشابهي را از اين توافق به دست نمي‌آورد، با ترديد نسبت به آن رفتار كند، ما به تلاش‌هاي خود با هدف خدمت به مردم ادامه مي‌دهيم.» اردوغان افزود: «با اين مكانيسم مشترك كه ما در استانبول ايجاد كرديم، مي‌توانيم به بهبود وضعيت بحران جهاني غذا بپردازيم. اين توافق براي بازارهاي جهاني ۹.۳ ميليون تن مواد غذايي ارايه كرده است.» وزارت دفاع تركيه هم اعلام كرد كه خلوصي آكار، وزير دفاع اين كشور براي نجات توافقنامه ماه جولاي با همتايان روس و اوكرايني خود در تماس بوده و از آنها درخواست كرده است كه از هرگونه اقدامات تحريك‌آميز جلوگيري كنند.
مسكو معتقد است امكان اجراي توافق بدون مشاركت روسيه وجود ندارد. دميتري پسكوف، سخنگوي كاخ كرملين روز دوشنبه در پاسخ به اين سوال كه آيا اوكراين، تركيه و سازمان ملل متحد مي‌توانند بدون مشاركت روسيه امنيت كشتي‌ها را تضمين كنند، تصريح كرد: «اگر روسيه در امنيت دريايي منطقه را تامين نكند و در مديريت ناوبري مشاركت نداشته باشد، به سختي ممكن است كه تصور كنيم توافق مي‌تواند اجرا شود.»
محاصره‌اي كه هنوز كامل نيست
با اينكه مسكو از عدم اجراي توافق تا زماني نامعلوم خبر داده، اما شواهد نشان مي‌دهد برخلاف دوره پيش از انعقاد توافق كه بنادر اوكراين به صورت كامل از سوي نيروي دريايي روسيه محاصره شده بود، اين‌بار هنوز اين محاصره كامل اجرايي نشده و امكان تردد كشتي‌ها همچنان وجود دارد.
سي‌ان‌ان صبح روز سه‌شنبه گزارش داد كه به‌رغم تصميم روسيه براي پايان دادن به توافق، كي‌يف اعلام كرد از صبح روز دوشنبه مجموعا 12 كشتي توانستند بنادر اين كشور در درياي سياه را ترك كرده و عازم مقاصد خود شوند. به نوشته نيويورك تايمز، روز سه‌شنبه نيز سه كشتي ديگر توانستند به همراه غلات از بنادر اوكراين خارج شوند.
براساس اعلام سازمان ملل متحد، يكي از اين كشتي‌ها «ايكاريا انجل» بود كه از سوي برنامه جهاني غذا اجاره شده و با 30 هزار تن گندم بارگيري شده در بنادر اوكراين، در حال حركت به سوي قاره آفريقا است كه با قحطي و كمبود مواد غذايي دست و پنجه نرم مي‌كند.
فريدون سينيرلي اوغلو، نماينده دايم تركيه در سازمان ملل متحد روز گذشته هشدار داد كشتي‌هايي كه براي رفتن به سوي اوكراين در حال حاضر براي بازرسي شدن در بندر استانبول منتظر ايستاده‌اند، تحت تاثير اخبار مربوط به اوكراين قرار گرفته و براي ادامه ماموريت دچار ترديد شده‌اند. به گفته او، اين ترديد و به‌هم خوردن نظم حركت كشتي‌ها مي‌تواند خطرات زيادي در پي داشته باشد.
چرا اين توافق مهم است؟
اوكراين نقشي كليدي در تامين نيازهاي بازار جهاني مواد غذايي ايفا مي‌كند. طبق آمارهاي ارايه شده از سوي سازمان ملل متحد، اوكراين در بين پنج صادركننده برتر جو، ذرت و گندم قرار دارد و به طور معمول سالانه 45 ميليون تن غلات صادر مي‌كند.
اوكراين كشوري است كه به طور معمول سالانه نزديك به 9درصد از نياز جهاني به گندم را از طريق صادرات تامين مي‌كند. از زمان شروع حمله نظامي روسيه به اوكراين در 24 فوريه 2022، صنعت كشاورزي در اوكراين با مشكلات بسياري مواجه شده و براساس آمارهايي كه دولت كي‌يف منتشر كرده، پيش‌بيني مي‌شود ميزان صادرات گندم اوكراين در پايان سال 2022 مجموعا 42درصد كمتر از سال 2021 ميلادي باشد. اوكراين و روسيه هر دو نقش بسيار مهمي در تامين بازار جهاني غذايي دارند. اين دو كشور همچنين از صادركنندگان اصلي گندم، جو، ذرت و روغن آفتابگردان در جهان به حساب مي‌آيند. براساس داده‌هاي وب‌سايت Our world in data، در سال 2019 اوكراين سهم 42درصدي در صادرات روغن آفتابگردان، سهم 8.9درصدي در صادرات گندم، سهم 9.7درصدي در صادرات جو و سهم 16درصدي در صادرات ذرت داشته است. روسيه نيز سهم 21درصدي از صادرات روغن آفتابگردان، 14درصدي از صادرات جهاني گندم، 9.5درصدي از صادرات جو و 2درصدي از صادرات ذرت را به خود اختصاص داده است. پروجكت سينديكت به نقل از رومن لشچنكو، وزير كشاورزي پيشين اوكراين مي‌نويسد: سطح زير كشت اوكراين در سال 2022 كمتر از نصف سطح زير كشت در سال 2021 است و اين يعني حتي با پايان جنگ در همين لحظه نيز جهان در سال آينده با مشكلات بسيار زيادي در تامين مواد غذايي دست و پنجه نرم خواهد كرد، چراكه براي آماده‌سازي زمين‌هاي كشاورزي جهت كشت دوباره، ترميم سيلوها و بازسازي كارخانه‌ها سال‌ها زمان لازم است.
در شرايط پيش از جنگ، اوكراين حدود سه‌چهارم غلات توليدي خود را صادر مي‌كرد. نهادهاي اروپايي تخمين مي‌زنند كه نزديك به 10درصد از غلات صادراتي اوكراين در حال حاضر در بنادر اين كشور انبار شده باشد و با ترك توافق از روسيه مشكلاتي در مسير صادرات اين غلات ايجاد شود.
روسيه همزمان با حمله همه‌جانبه 24 فوريه به اوكراين، اقدام به محاصره دريايي بنادر اين كشور كرد. اين اقدام تاثيرات ناگهاني و قابل‌توجهي روي بازار جهاني غذا داشت و قيمت مواد غذايي به طور سرسام‌آوري افزايش يافت. سازمان غذا و كشاورزي وابسته به سازمان ملل متحد، در آن زمان اعلام كرد كه در پي جنگ اوكراين حدود 47 ميليون نفر از جمعيت زمين ممكن است به سوي «ناامني غذايي حاد» سوق داده شوند. تنها در يك مورد، قيمت كود در جهان كه سال 2021 نزديك به 80درصد افزايش يافته بود با جهش 30درصدي از زمان آغاز جنگ اوكراين مواجه شد.
با انعقاد توافق ميان روسيه، اوكراين، سازمان ملل متحد و تركيه گشايشي در اين زمينه ايجاد شد و علاوه بر پايين آمدن نسبي قيمت‌ها، سازمان‌هاي بين‌المللي براي انتقال بخشي از غلات اوكراين به كشورهاي فقير برنامه‌ريزي كردند.
تخمين سازمان‌هاي ناظر بين‌المللي بيانگر آن است كه اين توافق توانسته از افتادن بيش از صد ميليون نفر به دامن قحطي جلوگيري كند. ششوات صراف از مديران ارشد كميته بين‌المللي نجات معتقد است: «با توقف اجراي اين توافق، بيشترين آسيب به كساني وارد خواهد شد كه در آستانه قحطي قرار داشتند و نقشي هم در جنگ اوكراين ندارند.» به گفته او، بسياري از كشورها در شرق آفريقا براي تهيه غلات مورد نياز خود به اوكراين و روسيه وابسته‌اند. يمن نيز نياز اصلي خود را از اين دو كشور تامين مي‌كند و عدم اجراي توافق مي‌تواند براي مردم اين مناطق مخاطره‌آميز باشد.
روسيه كه خود يكي از بزرگ‌ترين صادركنندگان غلات جهان است، مدت‌هاست كه با مشكل كاهش صادرات روبه‌رو شده و اين مساله نيز به بازارها
آسيب زده است. با اينكه ايالات‌متحده و كشورهاي غربي مي‌گويند غلات مشمول تحريم نيست و مي‌تواند صادر شود اما تحريم‌هاي اعمال شده روي كشتيراني روسيه باعث شده توانايي اين كشور در صادرات به طور محسوسي كاهش يابد.
كشورهاي غربي معتقدند روسيه از بحران غذا در جهان سود مي‌برد و از اين طريق متحدان اوكراين را به دليل حمايت از كي‌يف در جنگ با مسكو تنبيه مي‌كند. در مقابل، مسكو مدعي است كه كشورهاي غربي بيشتر غلات اوكراين را براي خود برمي‌دارند و مانع از صادرات اين غلات به كشورهاي فقير مي‌شوند.
سفير روسيه در امريكا اتهام تلاش كشورش براي تشديد بحران كمبود مواد غذايي در جهان را رد كرده و گفته كه انتقاد از روسيه «غيرمنصفانه» است.
چرا روسيه از توافق خارج شد؟
مسكو روز شنبه 29 اكتبر از تهاجم پهپادي گسترده اوكراين به ناوگان دريايي روسيه در شبه‌جزيره كريمه خبر داد. مسكو همچنين مدعي كمك بريتانيا به نيروهاي اوكرايني در حملات پهپادي و نابودي يكي از كشتي‌هاي روسي در بندر سواستوپول شد. پس از اين حمله بود كه وزارت دفاع روسيه روز شنبه اعلام كرد مسكو مشاركت خود در توافقنامه صادرات غلات را براي مدت نامشخص به حالت تعليق درآورد. ولاديمير پوتين روز دوشنبه در اين باره اظهار كرد: «تصميم روسيه براي تعليق قرارداد غلات به دليل تهديد بالقوه براي اين كريدور بشردوستانه است.» رييس‌جمهور روسيه در ادامه گفت: «اكنون همه در مورد آنچه روسيه انجام مي‌دهد صحبت مي‌كنند، بدون اينكه به خاطر بياورند كه علت آن چيست و اين ناشي از يك تهديد بالقوه براي اين كريدور انساني است.» پوتين تاكيد كرد: «ما نمي‌گوييم كه مشاركت خود را در اين عمليات خاتمه مي‌دهيم، اما در اين ميان، اوكراين بايد تضمين كند كه هيچ تهديدي براي كشتي‌ها در كريدور غلات وجود نخواهد داشت.» پوتين شرط خود براي ازسرگيري فعاليت كريدور غلات را اعلام و در اين ارتباط خاطرنشان كرد: «اوكراين بايد تضمين كند كه هيچ تهديدي عليه كشتي‌هاي غيرنظامي و كشتي‌هاي تداركاتي روسيه وجود نخواهد داشت.» اوكرايني‌ها دست داشتن در اين حمله را تكذيب كرده و مدعي هستند كه مسكو مدت‌هاست كه نمي‌خواهد اين توافق را اجرا كند.
واكنش بازار به تصميم روسيه
در اولين واكنش بازار به تصميم روسيه مبني بر توقف اجراي توافق انتقال غلات، گندم و ذرت در بازارهاي جهاني با افزايش قيمت روبه‌رو شدند. رويترز نوشته است كه گندم 5.5درصد و ذرت 2.3درصد گران شد. قيمت روغن پالم نيز به دليل نگراني‌ها از كاهش احتمالي صادرات روغن آفتابگردان از سوي اوكراين افزايش يافت.