بررسي‌هاي «اعتماد» از واكنش مسوولان شهري به گزارش ناسا و واقعيت توليد متان در مكان‌هاي تجميع و دفن زباله
انكار به جاي اصلاح
رييس شوراي شهر تهران: عكس ناسا مربوط به يك كشور ديگر است / شهردار تهران: گزارش ناسا واقعي نيست
بنفشه سام‌گيس
سه هفته بعد از انتشار گزارش و تصويرهاي سازمان ملي هوايي و فضايي امريكا NASA از توده 5 كيلومتري متان بر فراز مجتمع دفن زباله آرادكوه در جنوب تهران، رييس شوراي شهر تهران تصاوير ماهواره‌اي اين موسسه تحقيقاتي را به كشوري غير از ايران منسوب و واقعيت اين گزارش را تكذيب كرد. مهدي چمران ديروز اعلام كرد: «تصوير منتشرشده ناسا از توده گاز متان در جنوب تهران، درست نيست و گويا براي يك كشور ديگر است.»
سياست انكار به جاي اصلاح
26 اكتبر 2022 (4 آبان 1401) آژانس خبري فرانس پرس AFP در گزارشي از نتايج تحقيقات جديد NASA درباره شناسايي كانون‌هاي انتشار گاز متان در جهان خبر داد. در گزارش فرانس پرس گفته شده بود كه ناسا، از ژوئن 2022 از طريق نصب نرم‌افزار EMIT در ايستگاه فضايي بين‌المللي ISS بيش از 50 «ابرساطع‌كننده» متان را در آسياي مركزي، خاورميانه و جنوب غربي ايالات متحده شناسايي كرده و اين «ابرساطع‌كننده‌ها» عموما مكان‌هاي مرتبط به بخش‌هاي سوخت فسيلي (زغال‌سنگ، نفت يا گاز طبيعي) تصفيه زباله و كشاورزي هستند. در گزارش فرانس‌پرس به نقل از بيل نلسون، رييس ناسا آمده بود كه «برخي از ستون‌هاي كشف‌شده از بزرگ‌ترين‌هايي هستند كه تاكنون ديده شده‌اند و آنچه در اين مدت كوتاه پيدا كرديم فراتر از آن چيزي است كه مي‌توانيم تصور كنيم.»
طبق اين گزارش و بنا به اعلام رييس ناسا، نرم‌افزار EMIT در فاصله ماه ژوئن تا اكتبر 2022، بزرگ‌ترين كانون‌هاي انتشار گاز متان را در شهر بندري هزار (تركمنستان) نيومكزيكو (ايالات متحده امريكا) و تهران شناسايي كرده است. توده متان شناسايي‌شده در شهر بندري تركمنستان كه در جوار ميدان نفتي و گازي اين شهر شناسايي شده ابعادي بيش از 32 كيلومتر داشته، طول توده گاز متان ساطع‌شده از بزرگ‌ترين ميدان نفتي جهان در نيومكزيكو هم حدود 3.3 كيلومتر بوده و در جنوب تهران هم ارتفاع اين توده گازي بر فراز مجتمع تصفيه پسماند (كهريزك / آراد كوه) 4.8 كيلومتر تخمين زده شده است. رييس ناسا اعلام كرده بود كه مجموع گاز متان آزادشده در اين سه كانون (شهر بندري هزار - نيومكزيكو و جنوب تهران) بيش از 77 هزار كيلومتان در ساعت است؛ از سايت «هزار» در هر ساعت 50 هزار و 400 كيلو (50400 كيلو) از سايت «نيومكزيكو» در هر ساعت 18 هزار و 300 كيلو (18300 كيلو) و از سايت تهران در هر ساعت 8500 كيلو متان آزاد مي‌شود.
در گزارش فرانس پرس اين هشدار مطرح شده بود كه حدود 30 درصد گرمايش جهاني مربوط به انتشار گاز گلخانه‌اي متان است؛ گازي كه اگرچه در مقايسه با دي‌اكسيدكربن، پايداري كمتري در جو دارد اما در دوره ماندگاري 20 ساله، قدرت تخريبي اين گاز 80 برابر بيشتر از دي‌اكسيدكربن است. بعد از انتشار اين گزارش، مسوولاني از شهرداري تهران و شوراي شهر و سازمان مديريت پسماند به افشاي اين واقعيت براي اذهان عمومي واكنش نشان دادند و وجود متان بر فراز آرادكوه؛ اين سايت 1200 هكتاري 60 ساله تجميع زباله را تكذيب كردند. اولين واكنش را محمدمهدي عزيزي؛ مديرعامل سازمان مديريت پسماند تهران داشت كه گفت: «اين موضوع صرفا در حد يك گزارش خبري منتشر شده و پرسش ما از دانشكده محيط زيست دانشگاه تهران و محيط زيست تهران با اين پاسخ مواجه شد كه هنوز به صورت مكتوب از دستگاه‌هاي بالادستي در اين خصوص چيزي منتشر نشده و اين مساله تنها در حد يك خبر است كه نياز به بررسي دارد. ما اقدامي كه در كهريزك موجب توليد گاز متان شود انجام نداده‌ايم. البته بحث پسماند تر در مجموعه آرادكوه وجود دارد كه هوادهي براي آن انجام مي‌شود اما اقدامي كه گاز متان در اين مجموعه توليد كند، نداشته‌ايم.»
شهردار تهران در چند گفت‌وگوي رسانه‌اي طي دو هفته اخير، واقعيت تصاوير ناسا را انكار كرد و به سياست تكذيب متوسل شد و گزارش ناسا را «ادعاي غيرقابل تاييد» دانست. آخرين واكنش‌ها تاسف‌بارتر از باقي اظهارات بود. پرويز سروري؛ نايب‌رييس شوراي اسلامي شهر تهران، هدف ناسا از اعلام خبر انتشار توده گاز متان در جنوب تهران در اثناي اعتراضات مردمي دو ماه اخير را تزريق فضاي نااميدي در كشور دانست و بر احتمال وجود نگرش سياسي در اعلام چنين خبري توسط ناسا تاكيد كرد و در جمع خبرنگاران گفت: «به دوستان در شهرداري تهران گفتيم كار كارشناسي بر اين موضوع را انجام دهند تا مشخص شود موضوع صحت دارد يا خير؟ اما براي شخص من سوال است اين توده متان آيا امروز تشكيل شده كه ناسا امروز آن را منتشر كرده؟ چرا قبلا اين موضوع را اعلام نكرده است ؟ تصور مي‌كنم مي‌خواهند در زمان اغتشاشات اخير فضاهاي نااميد‌كننده و موضوعات شبيه به اين را مطرح كنند. احساس مي‌كنم پشت اين خبر يك نگرش سياسي وجود دارد ولي الان قضاوت نمي‌كنم و گفتيم تا موضوع بررسي شود.»
صرف‌نظر از ماهيت واكنش‌هايي كه طي دو هفته اخير در قبال گزارش ناسا منتشر شده و همگي رويكردي سياست‌زده به دليل مليت گزارش‌دهندگان از وجود توده گاز متان بر فراز آسمان تهران دارد. در فضاي وب فهرست طويلي از گزارش‌هاي جهاني و منطقه‌اي درباره خاصيت متان‌زايي زباله‌ها موجود است از جمله كه به استناد تصاوير ماهواره‌اي ثبت‌شده در موسسات تحقيقات فضايي، طي دهه اخير، محل تجميع و دفن زباله در شهرهايي از جمله دهلي، بمبئي، لاهور و بوينوس‌آيرس هم به عنوان كانون‌هاي انتشار گاز متان به ميزان يك الي دو برابر حد مجاز شناسايي شده است.
در بين همه واكنش‌هاي اين ايام و بعد از انتشار تصاوير ماهواره‌اي ناسا، تنها فردي كه آن‌هم با رعايت جوانب احتياط و با رويكردي محافظه‌كارانه، وجود متان بر فراز آرادكوه را تاييد كرد، از سازمان حفاظت محيط زيست بود اما حتي او هم نسبت به آسيب‌زايي تجميع 60 ساله زباله در سايت آرادكوه، با تامل و ترديد موضع‌گيري كرد. پيام جوهرچي؛ معاون دفتر مديريت پسماند سازمان حفاظت محيط زيست بدون هيچ واكنش مثبت يا منفي در قبال گزارش ناسا، از لزوم جايگزيني مجدد سايت آرادكوه گفت: «مراكز دفن قديمي به‌طور قطع قابليت دفع گاز متان را دارند و نمي‌توان اين موضوع را حاشا كرد. ما از دو سال گذشته دستوركار طراحي محل دفن زباله را به اين شيوه ابلاغ كرديم كه بايد محل دفن‌هاي زباله جديد و براساس ضوابط و دستورالعمل ابلاغي سازمان محيط زيست ساخته شوند. به عبارتي لوله‌گذاري‌هايي براي خروج گاز متان و استحصال انرژي از متان صورت بگيرد. اگر اين كار انجام شود چنين مواردي رخ نمي‌دهد. در دولت دوازدهم از سوي رييس‌جمهوري وقت دستور انتقال آرادكوه داده شد چراكه آرادكوه به لحاظ پدافند غيرعامل نيازمند جايگزيني و مكان‌يابي مجدد است. با وجود نامه‌هاي متعدد اداره كل محيط زيست استان تهران به شهرداري شهرستان‌ها براي مديريت گازهاي متان استخراجي، متاسفانه تاكنون شهرداري‌ها اقدام خاصي انجام نداده‌اند در حالي كه محل دفن زباله‌هاي ما قديمي هستند و ۶۰ تا ۷۰ سال از زمان احداث آنها گذشته و تاسيسات لازم براي استحصال گاز از آنها وجود ندارد.»
محافظه‌كاري جوهرچي زماني خيلي علني شد كه اين كارشناس در پاسخ به صحت تصاوير ماهواره‌اي ناسا از توده متان بر فراز سايت آرادكوه، به خبرنگار خبرگزاري ايسنا گفت: «در شهر تهران تقريبا روزانه ۷۰۰۰ تن پسماند توليد مي‌شود كه تنها ۵۵۰۰ تن ورودي آرادكوه است. حجم مشاهده‌شده گاز متان در اين مكان مشكوك است. شايد عكس ماهواره‌اي در لحظه‌اي كه باد غالب به‌صورت عمودي وزيده، گرفته شده باشد چراكه در بيشتر مواقع باد افقي مي‌وزد. ضخامت توده (نزديك به پنج كيلومتر) بايد بررسي شود چون چندين عامل مي‌تواند باعث رخ دادن چنين پديده‌اي در جنوب تهران و سمت آرادكوه شود. شايد تنها آرادكوه باعث اين اتفاق نباشد بلكه گاوداري‌هاي عمده در منطقه مي‌تواند مزيد بر علت شده باشد.»
جايگاه جهاني ايران بابت توليد گاز متان
طي سال‌هاي 1394 تا 1399، سه تحقيق مهم درباره ميزان گاز متان توليد شده در ميدان‌هاي گازي و سايت‌هاي تجميعي دفن و معدوم‌سازي زباله منتشر شد كه نتايج اين تحقيقات از ميزان بالاي گاز متان توليد شده در اين محل‌ها حكايت دارد.
در نتايج تحقيقي كه سال 1394 با عنوان «پتانسيل توليد گاز متان در محل دفن زباله تهران» توسط محققان گروه محيط‌زيست دانشگاه تهران انجام شد آمده است: «دفن زباله رايج‌ترين روش دفع زباله‌هاي جامد شهري MSW در ايران است. بسياري از كشورها بازيابي متان پس از دفن زباله را در ميان استراتژي‌هاي كاهش گازهاي گلخانه‌اي هدف قرار داده‌اند، زيرا متان پس از دي اكسيد كربن دومين گاز گلخانه‌اي مهم است. گاز محل دفن زباله LFG متشكل از 50 تا 60درصد متان و 30 تا 40درصد دي اكسيد كربن است. اوج توليد گاز پس از بسته شدن محل دفن زباله اتفاق مي‌افتد و ميزان توليد گاز متان (در زمان انجام تحقيق) 38997 متر مكعب در ساعت است.»
سال 1397 هم نتيجه تحقيقات كارشناسان پژوهشكده علوم و فنون انرژي دانشگاه صنعتي شريف، ميزان بالاي گاز متان توليد شده بر اثر گاز مشعل در ايران را تاييد كرد.
در نتايج اين تحقيق، اعلام شد كه سوزاندن گازهاي همراه نفت، يكي از سرچشمه‌هاي مهم توليد گازهاي گلخانه‌اي در ايران است و دي اكسيد كربن، اكسيدهاي گوگرد، اكسيدهاي نيتروژن، مونو اكسيد كربن، ذرات معلق، مواد آلي فرار همچون بنزن و تولوئن، فلزات سنگين همچون آرسنيك و جيوه، علاوه بر گازهايي همچون متان، مهم‌ترين تركيباتي است كه بر اثر احتراق گاز مشعل، وارد جو مي‌شوند.
محققان در نتايج به دست آمده از بررسي‌هاي خود اعلام كردند: «سالانه 400 هزار تن متان توسط ايران در اتمسفر رها مي‌شود. جمع‌بندي نتايج محاسبات در مورد كليه گازهاي مشعل ايران، نشان مي‌دهد سالانه حدود 47 ميليون تن دي اكسيد كربن و 211 هزار تن متان (معادل حدود 53 ميليون تن دي اكسيد كربن) حدود 198 هزار تن كربن مونو اكسيد كربن، 878 هزار تن دي اكسيد سولفور، 41 هزار تن دوده، 23 هزار تن اكسيدهاي نيتروژن و 88 هزار تن هيدروكربن‌هاي فرار غير از متان، از طريق گاز مشعل در كشور منتشر مي‌شود. با در نظر داشتن كل ميزان انتشار گازهاي گلخانه‌اي كشور كه حدود ۷۰۰ ميليون تن در سال برآورد مي‌شود، انتشار آلاينده‌هاي ناشي از گاز مشعل بالغ بر حدود 7.6درصد از كل ميزان انتشار گازهاي گلخانه‌اي كشور خواهد بود در حالي كه دولت ايران در توافقنامه پاريس متعهد شده تا سال 2030 ميزان انتشار گازهاي گلخانه‌اي را 4 الي 8درصد كاهش دهد.»
نتيجه تحقيق ديگري كه سال 1398 توسط محققان دانشگاه آزاد اسلامي، دانشگاه قزوين و دانشگاه تهران درباره «برآورد پتانسيل توليد گاز متان در محل‌هاي دفن زباله در شهرهاي تهران، شيراز، مشهد، اصفهان و كرج انجام شده هم، مقادير بالاي گاز متان توليد شده در سايت‌هاي دفن زباله را تاييد مي‌كند. در بخشي از نتايج اين تحقيق آمده است: «يكي از معضلات بزرگ محل‌هاي دفن زباله ايران متشكل از محل‌هاي دفن سنتي و بدون درنظر گرفتن سلول‌هاي دفن بهداشتي و مهندسي، مربوط به توليد گاز محل دفن LFG است. اين گاز از مجموعه‌اي از واكنش‌هاي زيست شيميايي بر مواد آلي تجزيه‌پذير موجود در زباله در شرايط بي‌هوازي به دست مي‌آيد. آناليز فيزيكي زباله اكثر شهرهاي ايران با سرانه توليد هر نفر 0.82 كيلوگرم در روز نشان مي‌دهد 70درصد از زباله‌هاي شهري را مواد فسادپذير آلي تشكيل مي‌دهند. عمده گازهاي محل دفن شامل متان، دي اكسيد كربن و گازهاي هيدروژن، سولفيد هيدروژن، تركيبات آلي فرار و... است كه ميزان گاز متان، دي اكسيد كربن و 10 آلاينده از جمله بوتان، بنزن و هگزان در ميان ساير آلاينده‌ها بيشتر از حد استاندارد بوده و در ميان آلاينده‌هاي مذكور، از نظر خطرپذيري، بنزن در زمره آلاينده‌هاي مظنون به سرطان‌زايي است كه مقدار آن هم بالاتر از حد استاندارد تخمين زده شده است. تحقيقات نشان مي‌دهد در 35درصد از محل‌هاي دفن ايران، خطر حريق و آتش‌سوزي وجود دارد كه ناشي از گاز كنترل نشده متان در اين محل‌هاست چنانكه در كليه موارد بررسي آناليز دفن‌گاه‌ها با 60درصد متان، به نظر مي‌‌رسد اين گاز بتواند به عنوان منبع انرژي در محل دفن مورد استفاده قرار گيرد. با توجه به مقدار زياد گاز متان توليدي در محل دفن زباله شهرهاي مذكور، استفاده كاربردي از انرژي حاصل از اين گاز با تاكيد بر تصفيه و پالايش گاز خروجي، گزينه مناسب جهت حذف اين گاز گلخانه‌اي است. استحصال و بازيابي موثر اين گاز به روش‌هاي علمي، يكي از راه‌هاي كنترل حريق و آلودگي و انتشار گازهاي گلخانه‌اي و حاصل چنين عملكردي دست‌يابي به اهداف پروتكل كيوتو است. با شيوه لوله‌گذاري صحيح و مهندسي و به‌موقع (همزمان با درنظر گرفتن منطقه به عنوان سايت دفن) از وقوع حوادثي چون انفجار و آتش‌سوزي جلوگيري شده و تا حد بسيار زيادي از ايجاد بوهاي نامطبوع در اماكن دفن زباله‌ها كاسته مي‌شود، به طوري كه هيچ‌گونه انفجار يا آتش‌سوزي در محل مذكور گزارش نشود، ضمن آنكه سالانه از انتشار مقدار زياد گاز متان در اين سايت‌ها جلوگيري مي‌شود.»
در سال 2021 ايران در رديف 10 كشور بيشترين توليد‌كننده گاز متان قرار گرفت. در اين سال، كشورهاي چين، هند، امريكا، روسيه، برزيل، اندونزي، پاكستان، ايران، نيجريه و مكزيك در صدر جدول توليد گاز متان منتشر از گاز مشعل و سوخت‌هاي فسيلي يا ساير اقدامات آلاينده قرار داشتند. در اين سال، تخمين زده شد كه سرانه دي‌اكسيد كربن توليد شده در ايران براي تنفس هر ايراني، 630.01 متريك تن و سرانه گاز متان توليد شده براي تنفس هر ايراني 213.68 متريك تن است.