چگونه به زلزله تهران بپردازيم؟
مهدي زارع
در روز 21 آبان 1401 سخنان شهردار و رييس شوراي شهر تهران مجددا توجه‌ها را معطوف به مسال خطر و ريسك زلزله در تهران كرد. البت صحبت از «يك» تهران يك شل و يكپارچه، بسيار مشكل است، چرا كه در مركز به سمت جنوب تهران و مناطق شهرداري 9 تا 20 مساحت زيادي از بافت‌هاي فرسوده همچنان وجود دارد و در عين حال اين نواحي پرتراكم‌ترين نواحي شهر تهران از نظر جمعيت نيز هستند. از سوي ديگر بافت‌هاي جديد و ساختمان‌هاي نوساز در همه مناطق شهر، به ويژه در شمال و مركز شهر، الزاما تاب‌آور در برابر ريسك زلزله نيستند.
همچنان بايد تاكيد كرد كه توسعه در شهر تهران در پهنه‌هاي خطرناكي در شمال تهران، به ويژه روي پهنه گسل شمال تهران، به صورت برج‌هايي كه در شيب‌ها و دامنه احداث شده‌اند و روي پهنه گسل شمال تهران هستند، توسعه‌اي بسيار ريسكي در حريم خطرناك گسل فعال و لرزه‌زاي گسل شمال تهران بوده كه عمدتا حدود سال‌هاي 1385 تا 1396 رخ داده‌اند.
بخشي از روخانه‌ها و روددره‌هاي شمال تهران، مانند رودخانه ولنجك و فرحزاد، كاملا يا به صورت نسبي به پارك و شهرك و محله تبديل شده‌اند، به نحوي كه علاوه بر افزون شدن خطر سيلاب، در شمالي تهران ناحيه، توسعه محلات، برج‌سازي و ساخت مجتمع مسكوني روي پهنه گسل شمال تهران و البته روي دامنه لغزشي هم هست.
در شمال غرب تهران، شهرك نفت و ساختمان‌هايي كه در شمال پونك و شهرك مرادآباد ساخته شده و توسعه مجموعه 54 ساختماني پرديس دانشگاه آزاد واحد علوم تحقيقات در حصارك كن، روي فراديواره گسل شمال تهران علاوه بر مشكلات ناپايداري دامنه‌اي و لغزش، همگي روي فراديواره گسل شمال ساخته شده‌اند.
در شمال ولنجك و در منطقه بلوار دانشجو آپارتمان‌سازي روي فراديواره گسل شمال تهران رخ داده است. جالب آن است كه حتي در همين سال 1401 نگارنده مطلع شد كه بعضي صاحبان زمين و املاك در شمال ولنجك همچنان بر برج‌سازي، هتل‌سازي در همين محدوده بلوار دانشجو اصرار دارند! در جنوبي‌ترين نواحي تهران هم توسعه ناپايدار و آپارتمان‌سازي روي پهنه‌هاي خاك نرم و در نزديكي منطقه با ميزان بالاي فرونشست زمين صورت مي‌گيرد. آپارتمان‌هاي 8 تا 12 طبقه جمعيت زيادي جذب مي‌كنند و هر حادثه‌اي از جمله زمين‌لرزه با معرضيت بالاتري كه در اين ساختمان‌ها وجود دارد به ريسك بالاتر بر اساس آسيب‌هاي گسترده‌تر مي‌انجامد. در دولت‌آباد شهرري، حاشيه بزرگراه امام علي و در مجاورت بزرگراه شهيد آويني نيز به همين ترتيب آپارتمان‌سازي گسترده روي خاك نرم صورت گرفته و اين اضافه بار در دو دهه اخير به دليل سود اقتصادي رخ داده است. شهرسازي ناپايدار اتفاقي است كه مي‌ماند و قابل ترميم نيست. هر چقدر سامانه‌هاي مدرن به تهران اضافه شود، اين مشكلات در جاي خود مي‌مانند و به گرفتاري‌هاي دايمي تهران افزوده‌اند.
توسعه شهرنشيني و شهرنشيني در تهران شكاف اجتماعي- اقتصادي گسترده‌اي را در مناطق شهري ايجاد كرده است. رشد سريع جمعيت در كنار فقدان برنامه‌هاي رشد اقتصادي- اجتماعي موجب وخامت وضع بيكاري، تورم، رشد انفجاري قيمت مسكن، تراكم ترافيك و حاشيه‌نشيني در تهران (حدود 3 ميليون نفر حاشيه‌نشين در استان‌هاي تهران و البرز) به‌ويژه در مجاورت شهر‌هاي تهران و كرج شده است. تهران رشد ناپايداري را پشت سر گذاشته است و به ويژه در پنج سال اخير حاشيه‌نشيني بر شهرنشيني پيشي گرفته است. رشد سريع شهرنشيني در كشور و افزايش جمعيت پهنه پيراموني تهران (از حدود 5 ميليون نفر در سال 57 به حدود 17 ميليون نفر در سال 1401) منجر به ظهور كلان‌شهري در فرآيندي ناپايدار شده است. همچنين تهديدات محيط زيستي و اكولوژيكي به وجود آورده است. توسعه ناپايدار طبقه اجتماعي جديدي - عمدتا متشكل از افراد كم‌درآمد - ايجاد كرده كه مشخصه آن مشاغل غيررسمي و سكونتگاه‌هاي غيررسمي در حومه شهرها است. با اين حال نگارنده بر اين باور است كه مشكل ريسك زلزله تهران، مانند هر معضل ديگري راه علاج، با هدف كم كردن تدريجي ريسك، با جلوگيري از ريسك‌هاي جديد و بعد تلاش براي حل گام به گام مشكلات شهر تهران دارد.
در كدام مناطق تهران منتظر زلزله مهم باشيم؟
او در مورد وضعيت تهران توضيح داد: «تغييرات را مدام رصد مي‌كنيم، تغييرات لرزه‌اي چيزهايي نيستند كه در بازه كوتاه قابل هشدار باشند. به‌طور كلي همچنان تاكيد داريم كه در تهران مخصوصا در مناطق شمالي و مركزي و بخش‌هايي در جنوب تهران جاهايي داريم كه زلزله مهمي رخ نداده و حتما بايد منتظر زلزله مهم باشيم، ولي برآورد زماني نداريم.»
زارع در پاسخ به اين سوال كه چند ساختمان ممكن است در زلزله بزرگ تهران سقوط كند، مي‌گويد: «عددي را هيچ‌كس نمي‌تواند در مورد سقوط ساختمان‌هاي تهران ارايه دهد، ولي ارزيابي‌ها نشان داده است كه در جاهاي مختلف شهر كه از نيمه مركز به سمت جنوب يعني غير از مناطق 1 تا 5 و 21 و 22 ساير مناطق يعني 6، 7، 8، 9، 10، 11، 12، 13، 14، 15، 16، 17، 18، 19، 20 مناطقي هستند كه آسيب قابل ملاحظه‌اي خواهند داشت.» اين استاد دانشگاه مي‌افزايد: «جاهايي كه بيشترين آسيب را در ارزيابي‌ها نشان داده است از نظر ساختمان مسكوني مناطق 14، 15، 16، 17 و 13 هستند و از نظر مناطق كسب‌وكار، مناطق 12 و 18 و 19 و 20 بيشتر در معرض آسيب هستند. البته منطقه 20 از نظر مسكوني و تجاري تحت‌تاثير قرار دارد.»