پيش‌بيني زلزله براي تهران كاري منطقي و ممكن است؟
مهدي زارع
در 21 آبان 1401 رييس شوراي شهر تهران گفت: اگر زلزله‌اي در تهران با درجات بالا رخ دهد معلوم نيست چه اتفاقي مي‌افتد. گفته شده شايد در تاريخ اين اتفاق بي‌نظير باشد. در تيرماه 1401 رييس سازمان پيشگيري و مديريت شهر تهران گفت: در پايتخت از هر گسلي كه فاصله بگيريم به گسل ديگري نزديك مي‌شويم و تهران پتانسيل وقوع زلزله با بزرگاي هفت ريشتر را دارد و در زلزله‌هاي بيشتر از بزرگاي ۶ ريشتر در تهران آسيب‌هاي سازه‌اي وارد مي‌شود. در مطالعات پيش‌بيني زلزله مهم آن است كه در جايي پژوهش انجام شود كه داده‌هاي تجربي مورد نياز براي آزمون مدل‌هاي مختلف پيش‌بيني زلزله در دسترس باشد. در ايران براي مطالعات زلزله شناختي كه داده‌هاي زلزله‌ها در آنها مورد نياز است، رشته كوه‌هاي زاگرس در جنوب و جنوب‌غربي و غرب ايران چنين ويژگي‌هايي از نظر تغيير شكل زياد در پوسته و لرزه‌خيزي فراوان دارد. حدود سه‌چهارم زلزله‌هاي ايران در رشته كوه‌هاي زاگرس رخ مي‌دهند و بنابراين جايي مناسب براي مطالعات زلزله‌شناسي، به ويژه مطالعات پيش‌بيني زلزله است. از سوي ديگر بايد توجه كنيم كه در كل رشته كوه‌هاي زاگرس ايران حدود 21 ميليون نفر (بر اساس برآورد 1400) زندگي مي‌كنند. اين در حالي است كه تنها در استان‌هاي تهران و البرز حدود 17.5 ميليون نفر ساكنند. از سوي ديگر محدوده تهران و البرز منطقه‌اي خطرناك از نظر رخداد زلزله‌هاي شديد است. مشكل كلانشهر‌هاي آسيب‌پذير در برابر خطر زمين‌لرزه حساس‌ترين مساله ريسك زلزله در دنياي كنوني، به ويژه در قاره آسياست. حدود 90درصد از كل تلفات زمين‌لرزه در سراسر جهان از سال 1960- بيش از 1.1 ميليون نفر - آسيايي بوده‌اند.
در بيشتر موارد دانشمندان فقط مي‌توانند احتمال وقوع يك زلزله مهم (نشان داده شده در نقشه خطر ما) را در يك منطقه خاص طي چند سال مشخص محاسبه كنند و اخيرا توانسته‌اند كه اين برآورد‌هاي احتمالي را براي بازه‌هاي زماني كوتاه در حد ماه و هفته نيز براي بعضي مناطق كه شبكه لرزه‌نگاري با پوشش مناسبي وجود دارد - مانند كاليفرنيا- انجام دهند. به چنين كاري forecast يا پيش‌يابي مي‌گويند. پيش‌بيني زلزله بايد 3 عنصر را تعريف كند: 1) تاريخ و زمان، 2) مكان و 3) بزرگي.
بسياري از ادعاها در زمينه پيش‌بيني زلزله مبتني بر شواهد علمي نيستند. مثلا آنها هر سه عنصر مورد نياز براي يك پيش‌بيني را تعريف نمي‌كنند. يا پيش‌بيني‌ها را براي زلزله‌هاي كوچك انجام مي‌دهند و پيش‌بيني‌هاي آنها آنقدر كلي است كه هميشه زلزله‌اي رخ مي‌دهد. مانند يك ماهه آينده در شمال ايران زلزله‌اي با بزرگاي بيش از 4 رخ خواهد داد. بنابراين اگر زمين‌لرزه‌اي رخ دهد كه از راه دور با پيش‌بيني آنها مطابقت داشته باشد، آنها ادعاي موفقيت مي‌كنند حتي اگر يك يا چند عنصر پيش‌بيني شده آنها به شدت با آنچه واقعا رخ داده است متفاوت باشد، بنابراين عملا پيش‌بيني نكرده‌اند. گاهي نيز يك سنجش فيزيكي مانند ارزيابي گاز رادون مي‌تواند به تشخيص پيش‌نشانگري موفق منجر شود.
مطالعات زمين‌شناختي اطلاعاتي در مورد ميزان لغزش گسل‌هاي فعال و وقوع زمين‌لرزه‌هاي تاريخي ارايه مي‌دهد. از اين يافته‌ها مي‌توان براي استنباط رفتار آينده گسل‌ها و پتانسيل‌هاي زلزله‌هاي بعدي استفاده كرد. با مطالعه لندفرم‌ها و واحدهاي زمين‌شناختي با سن مشخص كه با جنبايي گسل‌ها تغيير شكل داده‌اند، مي‌توان جابه‌جايي دو طرف يك گسل را نسبت به يكديگر تعيين كرد. در شرايط مساعد مي‌توان حتي جابه‌جايي گسل‌ها را در زمين‌لرزه‌هاي تاريخي تشخيص داد و اندازه و سن تقريبي آنها را تعيين كرد. جابه‌جايي قابل توجه گسل‌ها به عنوان شواهدي براي زلزله‌هاي بزرگ پذيرفته شده است و بنابراين تاريخ لرزه‌زايي يك گسل را مي‌توان هزاران سال قبل با مطالعات زمين‌شناختي رديابي كرد.
ترانشه‌هاي اكتشافي در سراسر پهنه‌هاي گسل فعال براي چنين مطالعاتي ارزشمند هستند و استفاده از آنها در دهه 1970 رايج شد. به عنوان مثال، در سال 1984، دانشمند امريكايي كري سيه، شواهدي از 12 زمين‌لرزه را منتشر كرد كه بين سال‌هاي 260 و 1857 پس از ميلاد در امتداد بخشي از گسل سن آندرياس، در كاليفرنياي جنوبي رخ داده است. مطالعه او بهترين شواهد را براي يك دوره بازگشت حدود 145 ساله براي زمين‌لرزه‌هاي بزرگ در گسل سن آندرياس در جنوب كاليفرنيا ارايه مي‌دهد. مطالعات ديگر، مانند اندازه‌گيري‌هاي زمين‌شناختي، اندازه‌گيري‌هاي مغناطيسي و الكتريكي و آناليزهاي هيدرولوژيكي و شيميايي نيز به دانش ما در مورد وضعيت‌هاي فيزيكي و شيميايي سنگ‌ها كمك زيادي مي‌كنند و سرنخ‌هايي را در مورد اينكه آيا سنگ‌ها در آستانه شكست هستند يا خير، ارايه مي‌دهند. علاوه بر اين، آزمايش‌هاي تغيير شكل سنگ و اندازه‌گيري ويژگي‌هاي فيزيكي سنگ‌ها، داده‌هاي ضروري براي درك ما از فرآيند زلزله را فراهم مي‌كنند.
مطالعه پيش‌بيني زلزله براي پهنه تهران هم ممكن است و هم مفيد، اگر زيرساخت‌هاي لازم فراهم آيد و دانشمندان براي انجام آن امكان فعاليت يابند.