وقتي باران نجات‌دهنده شهر نيست
شينا انصاري
اين روزها باران پاييزي همچون وديعه‌اي آسماني، تهران را به‌طور موقت از اين ورژن و آلودگي هوا رهانيد. بارش‌ها علاوه براين، احتمالا توانست كاهش حجم مخازن سدهاي تامين‌كننده آب پايتخت را كه به گفته مسوولان با شرايطي تنش‌زا روبه‌رو بود نيز، موقتا از بحران گذر دهد. متاسفانه «آب و هوا» به عنوان دو عنصر حياتي زيست، در كلان‌شهر تهران در تنگنايي جدي قرار گرفته است و به نظر مي‌رسد كه نزولات آسماني ديگر به صورتي موثر حريف آلودگي هوا و كمبود منابع آب نباشند. در حقيقت تا مادامي كه سياست‌هاي توسعه‌اي همچنان بر پاشنه جذب جمعيت در ابرشهر تهران مي‌چرخد، سدهاي موجود با روند فعلي مصرف تكافوي نياز اين جمعيت رو به تزايد را نخواهد داشت و اقدامات حداقلي انجام شده در مديريت آلودگي هوا از سوي دستگاه‌هاي متولي با افزايش بار آلودگي ناشي از كثرت خودروها و منابع متعدد احتراقي در مختصات اقليمي تهران مقابله نخواهد كرد.
عدم توجه به علت‌العلل و ريشه اصلي مشكلات محيط زيستي تهران، عملا شرايط براي بهبود كيفيت هوا را دشوار كرده است. علت اصلي نفس‌تنگي تهران، بارگذاري جمعيت، صنعت و خدمات بيش از توان و ظرفيت اكولوژيك آن است. بي‌توجهي به طرح‌ها و اسناد بالادستي در تهران و ديگر شهرهاي بزرگ كشور براي انطباق توان جمعيت‌پذيري با دارايي‌ها و منابع زيستي، شرايطي حساس و شكننده در كلان‌شهرها ايجاد كرده كه آلودگي هوا و كمبود منابع آب از مهم‌ترين عواقب و پيامدهاي آن است. وقتي در نخستين طرح جامع تهران مصوب ۱۳۴۷ جمعيتي معادل۵,۵ ميليون نفر براي افق طرح در نظر گرفته شد و متعاقبا در ساير طرح‌هاي شهري همچون طرح ساماندهي تهران (۱۳۷۱)، طرح مجموعه شهري (۱۳۸۲)، طرح جامع (۱۳۸۶)، سقف‌هاي جمعيتي پيش‌بيني‌شده ناديده گرفته شد و به جاي تمركززدايي و جلوگيري از رشد كانون‌هاي بزرگ جمعيتي پيرامون تهران، همچنان بارگذاري در تهران و ساير كلان‌شهرها ادامه يافت، شاخص‌هاي محيط زيستي از جمله بهبود كيفيت هوا و آب پايدار در محاق قرار گرفت. اينگونه شد كه براي تامين آب كلان‌شهر تهران ناگزير به انتقال آب از سد طالقان در فاصله 160كيلومتري تهران شديم و همچنان در جست‌وجوي منابع آبي جديد از استان‌هاي همجوار براي جمعيت رو به رشد «تهران بزرگ» در تلاش هستيم!
ازاين‌رو، آنچه قبل از هر چيز بايد مدنظر قرار گيرد، اين موضوع مهم است كه تهران، اصفهان، مشهد و ساير كلان‌شهرهاي كشور چه اندازه ظرفيت ساخت‌وساز و ايجاد و گسترش شهركهاي مسكوني، صنعتي، مراكز علمي و دانشگاهي و مجتمع‌‌هاي خدماتي و تجاري و توان جذب جمعيت را دارند. در واقع معضلات جدي محيط زيستي پايتخت به اين دليل است كه ظرفيت زيستي تهران ديگر پاسخگوي جمعيت بيشتر و ايجاد و گسترش شهركهاي مسكوني و صنعتي نيست، چراكه توان خودپالايي تهران سال‌هاست به سر رسيده و روند روزافزون مشكلات محيط زيست مويد اين حقيقت است كه استان تهران به‌واسطه محدوديت‌هاي محيط زيستي توان بارگذاري بيشتر را ندارد. بارش‌هاي پاييزه در چنين شرايطي موهبتي هست كه اندكي از روزهاي ناسالم هوا و وضعيت پرتنش ذخاير آبي مي‌كاهد، ولي در حالي كه همچنان آهنگ رشد جمعيت، مهاجرت و تداوم بارگذاري‌ها بر اقدامات كاهش انتشار آلاينده‌ها از منابع متحرك و ثابت مي‌چربد، تنگي نفس كلان‌شهرها و محدوديت منابع آب، سال به سال به معضلي پيچيده‌تر و بغرنج‌تر تبديل خواهد شد.