چرا مكان مهم است
تحقق يا عدم تحقق الگوي حضورپذيري يك اعتراض بيانگر همراهي يا عدم همراهي بخش خاكستري جامعه با آن است
فربد افشار بكشلو
ارتباط بين مكان وقوع يك اعتراض و اقبال عمومي از آن موضوعي است كه كمتر در علوم اجتماعي و مطالعات شهري به آن پرداخته شده است. عدم توجه به اين موضوع باعث خطاي تحليلي در شناسايي ميزان اقبال جامعه به اعتراضات روي داده در ايران شده است. اين يادداشت درصدد است با استفاده از نظريه چيدمان فضا به اين موضوع بحث‌برانگيز بپردازد و نشان دهد كه مكان اعتراض چگونه مي‌تواند بيانگر اقبال يك جامعه به آن باشد. مكان، يكي از بحث‌برانگيزترين موضوعات در رابطه با وقوع يك رفتار اجتماعي يا فعاليت اقتصادي در شهر است. يكي از رويكرد‌هاي شناخته شده در اين زمينه از جانب انديشمنداني ارايه مي‌شود كه با رويكرد اجتماعي و اقتصادي به اين موضوع ورود مي‌كنند. آنها اصالت را به رفتار اجتماعي يا فعاليت اقتصادي داده و مكان را يك پيش‌زمينه مي‌بينند. در مقابل اين ديدگاه، تئوري چيدمان فضا قرار دارد كه اصالت را به مكان (فضا) مي‌دهد. بر اساس يافته‌هاي اين تئوري، الگوي حضور افراد در يك فضا به صورت بالقوه ظرفيت مشخصي براي بروز يا عدم بروز دسته‌اي از رفتارهاي اجتماعي و فعاليت‌هاي اقتصادي فراهم مي‌كند. به عنوان مثال، فضاهاي شلوغ مناسب جيب‌بري است در حالي كه خيابان خلوت مناسب سرقت ماشين است. اين الگوي حضورپذيري رابطه تنگاتنگي با توالي فضاها (معابر) شهري دارد. توالي فضاهاي شهري با شكل دادن به جريان جابه‌جايي در سطح شهر، حضورپذيري مكان‌هاي مختلف را تعيين مي‌كنند. پس هر رفتار اجتماعي يا فعاليت اقتصادي در هر فضايي نمي‌تواند روي دهد. تحقق آن در گروي شكل‌گيري الگوي حضورپذيري مورد نيازش در مكان (فضاي) مورد نظر است. از سوي ديگر، اين تئوري نشان داده بخشي (فضاهايي) از شهر كه در قالب دسترسي محلي به شهروندان خدمات مي‌دهد، نمايانگر تمايزات اجتماعي و فرهنگي بخش‌هاي مختلف شهر است. آن بخش از شهر نيز كه در قالب دسترسي فرامحله‌اي به شهروندان خدمات مي‌دهد، نمايانگر تشابهات اجتماعي و فرهنگي در آن شهر است. پس ساختار فرامحله‌اي يك شهر محل درآميزي طبقات مختلف با هم مي‌شود.
در ناآرامي‌ها و اعتراضات سه ماه اخير در ايران، ابتدا روايت رسمي تعداد مشاركت‌كنندگان در اين اعتراضات را عدد در حدود 10 تا 15 هزار نفر اعلام كرد، ولي امروز كه اين يادداشت نگاشته مي‌شود همان روايت رسمي اين عدد را 130 هزار نفر اعلام كرده است. اين اعداد چه معنايي دارد و چگونه بايد آنها را تفسير كرد؟
به‌طور مختصر بايد گفت بازي با اين اعداد هيچ كمكي به درك اين بحران نمي‌كند، بلكه تنها سبب مي‌شود تا از واقعيت دور شويم. به جاي آن، اگر به مكان (فضا) وقوع اين اعتراضات دقت شود تصوير بهتري از آنچه اين روزها در جريان است به دست مي‌آيد.
بنا بر تئوري چيدمان فضا، اعتراضات مردمي مانند هر رفتار روزانه ديگري در مقياس محله‌اي يا فرامحله‌اي در صورتي روي داده و تكرار مي‌شود كه الگوي حضورپذيري آن شكل گرفته باشد. تحقق يا عدم تحقق الگوي حضورپذيري يك اعتراض بيانگر همراهي يا عدم همراهي بخش خاكستري جامعه با آن است. اگر به آنچه اين روزها در شهرهاي مختلف از جمله تهران مي‌گذرد نظر كنيم، درمي‌يابيم كه اعتراضات به صورت جرياني سيال در سطح شهر تهران برقرار بوده است. بروز مكرر اين اعتراضات در ساختار محله‌اي در محلاتي مانند نازي‌آباد، صادقيه و اكباتان به معناي آن است كه ساكنين اين محلات با بروز اين اعتراضات همراهي دارند. اگر اين همراهي وجود نداشت، اين اعتراضات پس از مدت كوتاهي به پايان مي‌رسيد، زيرا اعتراضات به صورت طبيعي نظم زندگي روزانه در اين محلات را به هم مي‌ريزد. از سوي ديگر نيز، حضور پررنگ و مكرر نيروهاي انتظامي براي برقراري نظم مطلوب نشانه ديگري بر همراهي اين اعتراضات توسط ساكنين اين محلات است.
در سطح فرامحله‌اي، خيابان‌هايي مانند ولي‌عصر، شريعتي و بازار نيز ميزبان اعتراضات متعددي بوده‌اند. اين معابر به دليل نقش بي‌بديلي كه در سطح شهر دارند، از يك سو محل آميختگي قشرهاي مختلف جامعه شهري از طبقات مختلف و از سوي ديگر ميزبان برخي از مهم‌ترين خدمات مورد نياز شهروندان هستند. روي دادن مكرر اعتراضات در اين مكان و اختلال در خدمات اين نقاط براي تمامي شهروندان (نه يك طبقه خاص) هزينه‌زا خواهد بود.
دانشجوي دكتراي معماري فضا