شهرهاي خوزستان و تهران آلوده‌ترين‌هاي ديروز بودند

گروه اجتماعي

ديروز نام بندر ماهشهر، باقرشهر و قرچك به عنوان آلوده‌ترين شهرهاي كشور ثبت شد. طبق گزارش سامانه پايش كيفي هواي كشور، ديروز غلظت آلاينده‌ها از نوع ذرات معلق با قطر كمتر از 2.5 ميكرون در بندرماهشهر به 181، در باقرشهر به 177 و در قرچك به 173 رسيد كه هواي اين شهرها براي تمام گروه‌ها ناسالم اعلام شد. بيش از يك ماه است كه انتشار آلاينده‌ها در هواي شهرهاي بيش از 20 استان كشور، كيفيت هوا را به سطح ناسالم براي گروه‌هاي حساس و در روزهايي، ناسالم براي تمام گروه‌ها تنزل داده و در برخي شهرها هم كيفيت هوا به وضعيت بسيار ناسالم يا خطرناك رسيده است. در حالي كه اخبار پيشين حكايت از بالا بودن سطح آلايندگي ذرات معلق با قطر كمتر از 2.5 ميكرون در هواي شهرهاي كشور داشت، طي روزهاي اخير سطح آلاينده‌هاي ديگري همچون دي‌اكسيد گوگرد و منوكسيدكربن در هواي برخي شهرها هم نشان مي‌دهد كه غير از تاثيرات وارونگي فصلي، عوامل ديگري هم در آلوده كردن هواي شهرها سهم دارد. براي نمونه، روز يكشنبه، تهران اولين روز هواي آلوده به دي‌اكسيد گوگرد SO2 را سپري كرد و شركت كنترل كيفيت هواي تهران اعلام كرد كه در مناطق 7 و 17 ميزان دي‌اكسيدگوگرد بيش از ساير مناطق بوده است. به دنبال اين اعلام، مديرعامل شركت كنترل كيفيت هواي تهران هم تاييد كرد كه در سومين هفته آذر ماه و به خصوص در روزهاي 22 تا 25 آذر، غلظت ساعتي آلاينده دي‌اكسيد‌گوگرد در برخي ايستگاه‌ها بالا و حتي بسيار فراتر از حد استاندارد گزارش شده است.

اين مقام مسوول همچنين تاييد كرد كه «در ايستگاه‌هاي واقع در پهنه‌هاي غربي و جنوبي شهر، بيشتر از ايستگاه‌هاي ساير نقاط شهر، شاهد افزايش شاخص اين آلاينده بوديم چنانكه اولين روز آلوده از منظر آلاينده SO2 از ابتداي سال را در روز پنجشنبه 24 آذر شاهد بوديم و پنجشنبه هفته گذشته، اولين روز آلوده به لحاظ آلاينده SO2 در 7 سال گذشته است كه افزايش غلظت آن، نشان‌دهنده تاثير منابع غير ترافيكي است كه توليد اين آلاينده به علت استفاده از سوخت‌هاي پُرگوگرد در منابع ثابت را محتمل مي‌سازد.»
سيدمحمدمهدي ميرزايي قمي روز 27 آذر اعلام كرد: «تحليل‌هاي انجام‌شده از سال ۹۶ نشان مي‌دهد سهم اصلي آلودگي منابع آلاينده متحرك در شهر تهران ۸۳ درصد و سهم ذرات معلق ۶۰ درصد و سهم ناوگان فرسوده 58 درصد است. تاكسي و وانت فرسوده تنها ۷ درصد ناوگان تهران را تشكيل مي‌دهند اما سهم آلايندگي آنها ۳۸ درصد است. موتوسيكلت فرسوده در مقايسه با موتوسيكلت توليد جديد ۱۲ درصد، خودرو سواري فرسوده نسبت به سواري توليد جديد ۲۶ درصد و كاميون فرسوده نيز تا ۵۰ برابر آلودگي بيشتري ايجاد مي‌كنند.»
به دنبال اين توضيحات، عباس كاظمي؛ مديرعامل اسبق شركت ملي پالايش و پخش فرآورده‌هاي نفتي هم در گفت‌وگو با خبرنگار ايلنا اعلام كرد: «آلايندگي هوا مجموعه كربني است كه متصاعد مي‌شود و با توجه به اينكه در زمستان اينورژن (وارونگي) اتفاق مي‌افتد و لايه بالايي هوا كه سردتر بوده سنگين‌تر است؛ تمام كربن در سطح زمين قفل مي‌شود، اكنون حدود 4 ميليون دودكش در منازل وجود دارد و 4 ميليون خودرو نيز در خيابان‌ها تردد مي‌كنند كه حجم بالايي كربن در هوا منتشر مي‌كنند، هوا هم كه نه به صورت افقي و نه عمودي حركت دارد، در نتيجه تجميع كربن ميزان اكسيژن را كم مي‌كند و ميزان گوگرد و فلزات افزايش مي‌يابد و در تمام زمستان‌ها هم درگير اين مساله هستيم.»
طبق توضيحات پژوهشكده محيط زيست، «دي‌اكسيدگوگرد SO2، گازي غيرقابل اشتعال، غيرقابل انفجار و بي‌رنگ است و در صورتي كه به غلظت بالاي ppm 3 برسد، بوي تند و محسوس خواهد داشت. تخمين زده مي‌شود كه SO2 به‌طور متوسط بين 2 تا 4 روز در هوا باقي بماند. بيش از 80 درصد اكسيدهاي گوگرد به دست بشر در جريان احتراق سوخت‌هاي فسيلي از منابع ثابت آلوده‌كننده توليد مي‌شود. تقريبا تمامي سوخت‌هاي فسيلي داراي گوگرد هستند كه در جريان احتراق به صورت دي‌اكسيد گوگرد وارد هوا مي‌شود. دي‌اكسيد گوگرد انسان‌ساخت، ناشي از مصرف سوخت‌هاي فسيلي است. مقدار گوگرد در سوخت‌ها و فرآورده‌هاي نفتي باهم تفاوت دارد. نفت كوره يا مازوت بين 2.5 تا 3.5 درصد و گازوييل بين 0.5 تا 1 درصد گوگرد دارد ولي گوگرد بنزين ناچيز است. تنگ شدن راه‌هاي هوايي تنفس، اسپاسم برونش، سرفه شديد، سوزش چشم و مجاري تنفسي، كاهش كارايي تنفسي و تنگي نفس، كم شدن عمق تنفس و در نهايت تشديد عوارض قلبي و عروقي و تنفسي از اثرات بهداشتي منتسب به دي‌اكسيد گوگرد به شمار مي‌رود.»
مقصر هواي آلوده ايران كيست و كجاست 
و  چيست؟
طي سال‌هاي اخير، مقصر اصلي آلودگي هواي شهرها، غير از خودروهاي فرسوده‌اي كه با احتراق ناقص و معاينه فني‌هاي جعلي و دست‌ساز تردد مي‌كنند، مازوت‌سوزي نيروگاه‌ها و صنايع بوده اگرچه مسوولان طي دو سال اخير مدعي توقف مازوت‌سوزي شده‌اند. مازوت نوعي نفت كوره بي‌كيفيت و از جمله تركيبات نفت خام است كه سوخت نيروگاه‌ها و صنايع به شمار مي‌رود و حتي در زمان‌هاي دور، به عنوان سوخت منازل هم مورد استفاده بوده و امروز هم براي فعاليت موتورها و چراغ‌ها و كوره‌ها كاربرد دارد. امروز توليد‌كنندگان عمده مازوت در دنيا، روسيه، كشورهاي آسياي ميانه و ايران هستند كه از انرژي بالاي اين سوخت براي روشن نگهداشتن كوره نيروگاه‌ها و صنايع سنگين و همچنين به عنوان حلال در صنعت استفاده مي‌كنند. سوخت ناقص مازوت در نيروگاه‌هاي حرارتي مي‌تواند هواي محيط را آلوده كند. دي‌اكسيد‌گوگرد يكي از آلاينده‌هاي ناشي از مازوت‌سوزي است علاوه بر اينكه ذرات معلق با قطر كمتر از 2.5 يا 10 ميكرون هم از جمله آلاينده‌هاي حاصل از سوزاندن نفت كوره در نيروگاه‌هاي حرارتي و صنايع سنگين است. 
سال 1399، بيژن زنگنه؛ وزير نفت دولت دوازدهم اقرار كرد كه: «تمايل نداريم از سوخت مازوت استفاده كنيم اما در نقاطي مجبور هستيم. اگر مصرف برق كاهش پيدا كند مصرف مازوت نيز كاهش پيدا خواهد كرد.»
هفته گذشته خبرگزاري ايسنا در گزارشي درباره آخرين وضعيت مازوت‌سوزي در كشور نوشت: «از ميان ۱۳۲ نيروگاه در كشور، تنها ۱۴ نيروگاه امكان استفاده از سوخت مازوت دارند و سوخت دوم ساير نيروگاه‌ها گازوييل است؛ ۱۰ درصد از نيروگاه‌هاي كشور مازوت‌سوز هستند و براساس گزارش شركت توليد برق، از سال ۸۸ تاكنون يك ليتر مازوت در نيروگاه‌هاي پايتخت مصرف نشده. مصرف سوخت نيروگاه‌هاي كشور در حال حاضر گاز است اما نيروگاه‌ها در فصل زمستان به دليل كمبود سوخت گاز (به‌دليل اولويت مصرف خانگي) مجبور به استفاده از گازوييل به عنوان سوخت دوم مي‌شوند. اين سوخت دوم نه تنها به نيروگاه‌ها بلكه به همه صنايع نيز تعلق مي‌گيرد اما به دليل كمبود سوخت دوم نيز نيروگاه‌ها و صنايع مدت كوتاهي مجبور به مصرف مازوت هستند كه درصد بالاي گوگرد موجود در مازوت باعث مي‌شود اين فرآورده نقش بسزايي در آلايندگي داشته باشد و گوگردزدايي از فرآورده هم كه بايد از مبدا يعني پالايشگاه‌ها صورت بگيرد نيز انجام نمي‌شود و بدين‌ترتيب مازوت به عنوان سوختي مخرب و متهم رديف اول آلايندگي هوا محسوب مي‌شود.»
در بخش ديگري از اين گزارش نقش سوخت مصرفي خودروها در آلودگي هواي شهرها هم اينگونه تحليل شده است: «ميانگين مصرف بنزين در سال ۱۴۰۰ نزديك به ۹۵ ميليون ليتر در روز برآورد مي‌شود كه اين ميزان مصرف به ميانگين ۱۰۴ تا ۱۰۵ ميليون ليتر در هر روز از سال ۱۴۰۱ مي‌رسد و به تشديد آلايندگي هوا در زمستان كمك  مي‌كند.»
در گزارش ديگر اين خبرگزاري درباره سهم نيروگاه‌ها در آلودگي هواي كلان‌شهرها تاييد شده كه «طراحي واحدهاي نيروگاه‌هاي حرارتي كشور بر اساس سوخت گاز طبيعي بوده و از نظر وزارت نيرو استفاده از سوخت گاز در تمامي نيروگاه‌هاي حرارتي كشور به دليل كـاهش تبعات زيست محيطـي از جملـه كـاهش آلـودگـي هوا، كاهش هزينه‌هاي بهره‌برداري و تعميرات واحدهاي نيروگاهي همواره در اولويت قرار دارد وليكن به دليل محدوديت اعمالي در تحويل سوخت گاز ناشي از افزايش مصرف سوخت گاز مخصوصا در بخش خانگي، امكان تامين ۱۰۰ درصدي سوخت گاز مصرفي نيروگاه‌ها مخصوصـا در نيمه دوم سال ميسر نمي‌شود. نيروگاه‌ها به منظور تامين برق مورد نياز شبكه سراسري برق كشور، از سوخت مايع استفاده مي‌كنند. سهم نيروگاه‌ها در مصرف سوخت مايع ناچيز بوده و در سال ۱۴۰۰ تنها ۱۹ درصد سوخت مورد نياز نيروگاه‌ها با سوخت مايع (۷.۹ درصد از مازوت و ۱۱.۲ درصد از گازوييل) تامين شده و در نيروگاه‌هاي اطراف كلان‌شهر تهران (بعثت و شهيد فيروزي) هيچ‌گونه سوخت مازوت مصرف نشده و در كلان‌شهر اصفهان (اصفهان و شهيد منتظري) مصرف سوخت مازوت بسيار اندك بوده است. آن‌طوركه متولي نيروگاه‌هاي برق كشور مي‌گويد، هيچ‌گونه ارتباط معناداري بين نوع سوخت مصرفي نيروگاه‌ها و كيفيت هواي اين دو شهر مشاهده نمي‌شود. از منظر سازمان حفاظت محيط زيست، سوختي كه قابليت رعايت پارامترهاي خروجي از دودكش نيروگاه‌ها را دارا باشد سوخت استاندارد تلقي مي‌شود. در صورتي‌كه ميزان گوگرد سوخت مايع تحويلي به صنايع ۰.۵ درصد باشد، مقادير آلاينده‌هاي خروجي از دودكش نيروگاه‌ها در محدوده مجاز تعيين‌شده توسط سازمان حفاظت محيط زيست خواهد بود اما در حال حاضر ميزان گوگرد سوخت تحويلي به نيروگاه‌ها بيش از اين مقدار است.» 
اخيرا داريوش گلعليزاده؛ سرپرست مركز ملي هوا و تغيير اقليم سازمان حفاظت محيط‌زيست درباره مصرف مازوت در پاييز و زمستان در گفت‌وگو با خبرگزاري ايرنا اعلام كرد: «از وزارت نيرو خواستيم كه سوخت گاز نيروگاه‌ها و صنايع را تا حد امكان تامين كند، در نيمه دوم سال به دليل كاهش محسوس دما و افزايش مصرف گاز در بخش خانگي و تجاري، تامين گاز مورد نياز نيروگاه‌ها به عنوان سوخت با مشكل مواجه مي‌شود، در واقع در شرايط عادي ۴۵۰ ميليون متر مكعب گاز در بخش خانگي و تجاري مصرف مي‌شود كه در شرايط سرما با افزايش ۱۵ تا ۲۰ درصدي به حدود ۶۵۰ ميليون متر مكعب افزايش مي‌يابد. روزانه ۸۵۰ تا ۸۷۰ ميليون متر مكعب گاز با ورود به شبكه داخلي صرف بخش‌هاي مختلف خانگي، تجاري و صنعتي مي‌شود، اگر مصرف در يكي از اين بخش‌ها مثلا خانگي افزايش يابد به ناچار براي تامين سوخت كافي از سهم نيروگاه‌ها كم مي‌شود تا مشكلي براي بخش خانگي ايجاد نشود، سوخت گاز مصرفي روزانه نيروگاه‌ها ۲۶۰ تا ۲۷۰ ميليون متر مكعب يا معادل همين ميزان سوخت مايع مانند گازوييل و مازوت است، اما زماني كه هوا سرد مي‌شود مصرف گاز در بخش خانگي روزانه بيش از ۱۰۰ ميليون متر مكعب افزايش مي‌يابد كه براي جبران آن بايد از بخش صنعت كم شود تا اختلالي در برق بخش‌هاي مختلف مانند خانگي، بيمارستان‌ها و برخي صنايع ايجاد نشود. در اينجا نيروگاه‌ها به ناچار به سمت مصرف سوخت دوم يعني گازوييل يا مازوت مي‌روند و گاهي هم تلفيقي (گاز و مازوت) مصرف مي‌كنند كه اين امر موجب تشديد آلودگي هوا مي‌شود. در مجموع سه دسته نيروگاه حرارتي داريم از جمله نيروگاه گازي، سيكل تركيبي و بخاري كه ۱۶ نيروگاه در كشور بخاري است و قابليت مصرف مازوت دارد و برخي از آنها كه در كلان‌شهرها و حاشيه آنها واقع شده‌اند ديگر مازوت مصرف نمي‌كنند، مثلا بخش سوخت نيروگاه بعثت در تهران از سال ۹1 - ۹0 پلمب شده و به هيچ عنوان امكان مصرف مازوت ندارد و چون داخل شهر واقع شده به دنبال فك اين پلمب هم نيستند. يك نيروگاه هم در داخل شهر اسلام‌آباد در اصفهان فعال است كه آن‌هم سال‌هاست مازوت نمي‌سوزاند، نيروگاه شهيد منتظري شاهين شهر اصفهان هم كه پيرامون شهر واقع شده و قابليت مصرف ۶ ميليون متر مكعب سوخت را دارد در ۳ تا ۴ سال اخير امكان مصرف مازوت نداشت چون بخش سوخت مازوت آن پلمب بود اما سال گذشته به دلايلي ۵۵ روز مازوت مصرف كرد، نيروگاه شازند هم به صورت تلفيقي مي‌سوزاند، نيروگاه شهيد رجايي حدود ۵۰ تا ۶۰ درصد مازوت مي‌سوزاند، نيروگاه منتظر قائم فرديس كرج كه نزديك تهران است هم مازوت نمي‌سوزاند اما در دو تا سه سال قبل يك هفته به صورت آزمايشي مازوت ‌سوزاند.»
با وجود تكذيب مازوت‌سوزي در نيروگاه‌ها، اخيرا منصور شيشه‌فروش؛ مديركل مديريت بحران استانداري اصفهان ضمن اشاره به اينكه مازوت‌سوزي در كشور از اتاق فكر واقع در پايتخت مديريت مي‌شود، علاوه بر تاييد مازوت‌سوزي در نيروگاه شهيد منتظري اصفهان طي روزهاي اخير گفت: «توليد انرژي برق، در زمره وظايف وزارت نيرو است، استمرار فعاليت نيروگاه‌ها به دليل ارتباط مستقيم آن با حوزه تامين انرژي، در زمره تصميمات شوراي امنيت كشور است و مصارف مازوت نيروگاه‌ها از تهران مديريت مي‌شود و اين نيروگاه نيز با حكم شوراي امنيت كشور و به‌صورت متمركز دستور گرفته است.»