«اعتماد» آسيب‌هاي آبگيري سد چم‌شير بر خوزستان را بررسي مي‌كند
خوزستان بر لبه تيغ «چم‌شير»
نادره وائلي‌زاده
مناقشه بر سر آبگيري «سد چم‌شير» همچنان ادامه دارد. مخالفت با اين سد كه از حدود يك سال پيش بالا گرفته بود، با اعلام زمان آبگيري در دي ماه به اوج خود رسيده است. حالا مديركل حفاظت محيط‌زيست خوزستان هم به جمع مخالفان تعجيل در آبگيري سد چم‌شير پيوسته است. محمدجواد اشرفي مي‌گويد: «طي مكاتبه‌اي به سازمان حفاظت محيط‌زيست اعلام كرديم كه تا زمان بررسي‌هاي دقيق و تعيين تكليف وضعيت، اجازه آبگيري به سد چم‌شير داده نشود.»
«سد چم‌شير» كه آن را «گتوند2» نيز ناميده‌اند، روي سازند نمكي گچساران ساخته شده؛ همان سازندي كه «سد گتوند» در شمال خوزستان را از «شاهكار ملي» به «فاجعه ملي» تبديل كرد. اين‌بار نگراني از شور شدن رودخانه زهره و شوره‌زار شدن شرق خوزستان است. اشرفي در گفت‌وگو با «اعتماد» مي‌گويد: «حدود 80 هزار هكتار از اراضي پاياب سد چم‌شير در حوضه رودخانه زهره در خوزستان قرار دارد و اگر شائبه‌هاي مطرح شده درباره اين سد صحت داشته باشد همه اين زمين‌ها از بين مي‌رود. معتقديم جلوي ضرر را از هر كجا بگيريم منفعت است. ممكن است اين شائبه‌ها اشتباه باشد اما اگر درست باشد ممكن است مشكلاتي مانند ساير سدها از جمله سد گتوند براي خوزستان ايجاد كند.»
سد چم‌شير با 2،3 ميليارد مترمكعب حجم مخزن در استان كهگيلويه و بويراحمد، در مرز خوزستان ساخته شده و هم‌اكنون 95درصد پيشرفت دارد. حدود 84درصد از اراضي كشاورزي در پاياب سد مربوط به خوزستان در شهرستان‌هاي بهبهان، هنديجان و اميديه است كه نگراني از تكرار ماجراي جانمايي اشتباه سد گتوند روي گنبدهاي نمكي سازند گچساران و شور شدن رودخانه كارون را به ميان آورده است. اشرفي مي‌گويد: «با توجه به اينكه مخزن سد در استان كهگيلويه و بويراحمد قرار دارد، مجوز اوليه توسط اين استان در دهه 80 صادر شده و موضوع آبگيري نيز از همين استان پيگيري مي‌شود اما با توجه به اينكه خوزستان تحت تاثير مستقيم اثرات منفي يا مثبت اين سد است ما موضوع را با حساسيت دنبال مي‌كنيم. البته وزارت نيرو تاكنون نافي مشكلات مطرح شده بوده، ولي ما هنوز به يقين و دلايل قطعي نرسيديم كه نگراني‌ها را از بين ببرد.»
كارزاري براي نجات زهره
حالا فعالان محيط‌زيست هم با راه انداختن يك كارزار خواستار توقف آبگيري سد چم‌شير شده‌اند. هزاران امضا‌كننده اين كارزار، كه 30 آذر ماه ثبت شده، از معاون رييس‌جمهور و رييس سازمان حفاظت محيط‌زيست كشور، رييس كميسيون اصل ۹۰ قانون اساسي مجلس شوراي اسلامي، رييس كميسيون كشاورزي و محيط‌زيست مجلس شوراي اسلامي و رييس سازمان بازرسي كل كشور خواسته‌اند آبگيري سد چم‌شير تا رفع كامل ابهامات زمين‌شناسي و محيط‌زيستي به تعويق افتد. سلاجقه رييس سازمان حفاظت محيط‌زيست چهارشنبه در آخرين اظهارنظر خود به خبرنگاران گفته: «ما قبلا هم اعلام كرديم كه اجازه گتوند دوم را نمي‌دهيم و مواضع ما همين است تا راستي‌آزمايي انجام شود. كارشناسان ما و وزارت نيرو مشغول كارهاي ميداني هستند و بعد از مشخص شدن نتايج آن اعلام موضع مي‌كنيم و هيچ‌گونه آبگيري فعلا انجام نمي‌شود.»
مهرزاد احساني رييس حوضه رودخانه زهره، جراحي و حوضه‌هاي جنوبي وزارت نيرو اما به «اعتماد» مي‌گويد: «سد چم‌شير مشكلي از بابت آبگيري ندارد و تاكنون در بررسي‌ها به شواهدي نرسيديم كه باعث توقف يا محدوديت در آبگيري اين سد بشود. وقتي سدي مجوز ساخت مي‌گيرد به اين معني است كه اجازه ساخت و آبگيري دارد و اينها از هم منفك نيستند. البته قبل از آبگيري تيمي از متخصصان و نخبگان تعيين و همه گزارش‌ها دراختيارشان قرار مي‌گيرد و اگر جميع نقطه نظرات به گونه‌اي باشد كه آبگيري مشكلي ندارد، وزارت نيرو در گام بعدي اجازه آبگيري را خواهد داد كه زمان آن متعاقبا اعلام مي‌شود.»
حدود 60درصد از مخزن سد چم‌شير روي سازند گچي-نمكي گچساران است كه در محدوده وسيعي از زاگرس گسترده شده. منتقدان بر اين باورند كه با انحلال لايه‌هاي نمك و گچ، شوري آب مخزن سد چندين برابر افزايش يافته و كيفيت آب رودخانه زهره را به‌شدت كاهش مي‌دهد. مجريان سد اما اين را نمي‌پذيرند. احساني هم اين شائبه‌ها را رد مي‌كند: «سازند گچساران به خودي خود مساله‌ساز نيست، چراكه سدهاي مارون و كوثر نيز روي اين سازند ساخته شده‌اند. آنچه نگران‌كننده بود وجود سازند نمكي و انحلال نمك در آب مخزن و شور شدن آن است كه بررسي‌ها نشان مي‌دهد در اين محدوده گنبد نمكي وجود ندارد. طي يك دهه گذشته مطالعات زيادي روي اين سد انجام شده تا اطمينان حاصل شود كه از لحاظ كيفيت منابع آب و زمين‌شناسي مشكلات و عارضه‌اي را ايجاد نكند. براي همين از جاهاي مختلف همچون دانشگاه تهران، دانشگاه شيراز، موسسه تحقيقات آب و مهندسان مشاور و نخبگان كمك گرفته شده است. مجموع اين مطالعات مشكلي را از بابت زمين‌شناسي و مسائل كيفي نشان نداده است. آخرين مطالعات در زمينه منابع آب مربوط به سال 1401 و در مباحث كيفي در سال‌هاي 1399 و 1400 انجام شده. به اين معني كه بخشي از مطالعات تكميلي در اين سال‌ها و براي پاسخ به ابهامات بوده است.» مركز پژوهش‌هاي مجلس اما در گزارش مهر امسال براي «بررسي اثرات كيفي ناشي از آبگيري سد چم‌شير» آمار هيدرولوژيكي مطالعات سد چم‌شير را مربوط به داده‌هاي منتهي به سال 1378 دانسته كه امكان آبگيري سد را با ترديد مواجه كرده است. اين درحالي است كه استفاده از آمار سال‌هاي اخير كه آثار تغيير اقليم نيز در آن مشهود است، مي‌تواند مطالعات و راهكارهاي ارائه شده براي كنترل شوري در مخزن و پايين‌دست رودخانه زهره را دستخوش تغيير كرده و حتي به اصلاح ارقام درنظر گرفته شده براي حقابه محيط‌زيستي منجر شود. در اين گزارش اعلام شده «به دليل حساسيت كيفي نسبت به شوري و نواقص مطالعاتي موجود، انجام عمليات آبگيري سد چم‌شير در حال حاضر توصيه نمي‌شود.»
رييس حوضه رودخانه زهره همچنين مي‌گويد: «همان‌طور كه وزارت نيرو به صراحت اعلام كرده، هيچ‌گونه فعاليتي كه مخرب محيط‌زيست باشد را نه اجازه اجرا و نه اجازه آبگيري مي‌دهيم. از آغاز احداث سد چم‌شير تاكنون تمام ضوابط و شرايط محيط‌زيستي تحت نظارت سازمان حفاظت محيط‌زيست بوده و همه گزارشات به اين سازمان ارائه مي‌شد. اين درحالي است كه هيچ‌گاه سازمان به‌صورت صريح و روشن به مصداقي نرسيده و به وزارت نيرو هم چيزي اعلام نكرده كه اين سد مشكلي از جنبه سازند نمكي يا مشكل مشابه دارد.»
آژير قرمز براي زهره
رودخانه زهره از استان‌هاي فارس و كهگيلويه سرچشمه مي‌گيرد و بعد از اتصال شاخه خيرآباد به خليج‌فارس منتهي مي‌شود. سد چم‌شير كه براي ساختش 230 ميليون يورو هزينه شده، از سال 73 مطرح شد و از سال 93 به صورت جدي ادامه يافت. مجوز محيط‌زيستي آن نيز در سال 1388 صادر شد. با وجود پيگيري براي گفت‌وگو با جهاد كشاورزي خوزستان، سازمان آب و برق خوزستان و معاون عمراني استاندار خوزستان درباره وظيفه‌اي كه نسبت به حفظ حقوق استان و رفع نگراني‌ها دارند، هيچ‌كدام از اين مديران حاضر به پاسخگويي نشدند. اين درحالي است كه برخي كارشناسان در 6 سال گذشته مخاطرات اين سد را در مكاتباتي با سازمان آب و برق خوزستان، استاندار خوزستان و رييس‌جمهوري اعلام كردند كه به هيچ‌كدام‌شان توجهي نشد.
حيدر زارعي عضو هيات علمي دانشكده مهندسي آب و محيط‌زيست دانشگاه شهيد چمران اهواز نيز معتقد است: «آبگيري سد چم‌شير بايد تا زمان رفع ابهامات متوقف شود. به ياد بياوريم كه اگر سد گتوند آبگيري نشده بود، فقط همان3500 ميليارد تومان هزينه ساخت باقي مي‌ماند اما با تبعاتي كه اين سد به دنبال داشت، چندين برابر هزينه برجاي گذاشت، به‌طوري كه دانشگاه تهران هزينه علاج بخشي اين سد را مبلغي حدود 5 هزار تا 15 هزار ميليارد تومان (با دلار سه هزار تومان) برآورد كرده و به اينها بايد هزينه‌هايي كه شور شدن آب كارون بر كشاورزي و محيط‌زيست خوزستان تحميل كرده را هم اضافه كنيم. البته هنوز سد گتوند اثر واقعي خود را نشان نداده است.»
اين استاد دانشگاه شرايط را براي رودخانه زهره «خطرناك» توصيف مي‌كند و به «اعتماد» مي‌گويد: «شرايط اين رودخانه خاص است و با شوري (EC) بين 2500 تا 4000 ميكروموس از نظر كيفيت در شرايط حدي است. بنابراين اگر با برآوردهاي اشتباه شوري اضافه‌تري به اين رودخانه تحميل شود، آب آن غيرقابل استفاده مي‌شود و شبكه‌هاي آبياري در زيدون بهبهان و هنديجان تحت تاثير قرار مي‌گيرند.»
زارعي آمار و اطلاعات رودخانه زهره در مطالعات سد چم‌شير را مربوط به دهه 80 مي‌داند و توضيح مي‌دهد: «سازندگان سد چم‌شير آورد سالانه زهره را 1،7 ميليارد مترمكعب برآورد كرده‌اند كه در زمان سيلاب در مخزن سد ذخيره مي‌شود و مي‌گويند براساس اين برآوردها كيفيت زهره بهبود مي‌يابد و آب بهتري به خوزستان تحويل مي‌دهيم، اما به اين توجه نمي‌شود كه ديگر زهره چنين آبدهي ندارد و به دليل خشكسالي و برداشت از منابع آب زيرزميني در بالادست، آبدهي آن به‌شدت كم شده، به‌طوري‌كه اكنون با جريان معكوس آب‌هاي زيرزميني مواجه هستيم، بنابراين ادعاي بهبود كيفيت آب رودخانه زير سوال است.»
سدسازي روي رودخانه خيرآباد نيز يكي ديگر از چالش‌هاست. زارعي مي‌گويد: خيرآباد رودخانه آب شيرين است و نقش كنترل‌كننده كيفيت زهره را داشته كه با احداث سد كوثر و سد خيرآباد كه در آستانه اجراست، عملا اثر اين رودخانه از بين مي‌رود. مساله ديگر اينكه در حال حاضر منشاهاي شوري وجود دارد كه عوامل آن دقيقا مشخص نشده. مشاور سد چم‌شير، اينها را شورابه‌هاي نفتي اعلام كرده كه از طريق يكي از گسل‌هاي عميق به سطح زمين مي‌آيد ولي مطالعات دانشگاه شيراز آن را رد كرده است و عملا هنوز به قطعيت مناسبي درمورد منشا اين شوري نرسيديم.»
اين عضو هيات علمي دانشگاه چمران همچنين به تفاوت‌هاي سد چم‌شير و گتوند اشاره مي‌كند: «سد چم‌شير از نظر وضعيت زمين‌شناسي و لايه‌هاي سازند گچساران يا منابع آب با سد گتوند متفاوت است. روي رودخانه كارون چند سد ديگر در بالادست گتوند ساخته شده كه مي‌توان با آنها وضعيت شوري را كنترل كرد. به اضافه اينكه شوري در محدوده سد گتوند يك هزار ميكروموس يا كمتر است. به اين معني كه از نظر كيفيت آب، شرايط چم‌شير خيلي بدتر است و به محض اينكه شوري آب كمي بالا برود، آب رودخانه غيرقابل استفاده مي‌شود، بنابراين روي لبه تيغ هستيم. اما به لحاظ زمين‌شناسي و لايه‌هاي نمكي وضعيت بهتري در سد چم‌شير نسبت به گتوند وجود دارد. در مخزن سد گتوند لايه‌هاي نمكي خالص داريم اما در چم‌شير لايه‌هاي نمكي در سطح ديده نمي‌شود ولي سازند گچساران از لايه‌هاي ژيپس (سنگ گچ)، مارن و آهك است.»
گزارش‌هاي پرابهام
شمارش معكوس براي آبگيري سد چم‌شير در حالي آغاز شده كه مجوزهاي محيط‌زيستي اين سد همچنان در ابهام است. اين درحالي است كه وزير نيرو مدعي شده «25 جلد گزارش‌هاي نظارتي براي اجراي اين طرح تهيه شده و مرجع نظارت هم خود سازمان حفاظت محيط‌زيست است.» آيا سد چم‌شير به سرنوشت گتوند دچار مي‌شود؟