تصميم‌هايي كه در نشستي بدون حضور اميرعبداللهيان و نماينده تركيه در اردن گرفته شد
پروژه حذف ايران
شهاب شهسواري
پايان اجلاس هفته گذشته كنفرانس بغداد ۲ در اردن، يك غافلگيري تازه براي ايران داشت. امانوئل مكرون، رييس‌جمهور فرانسه در مسير بازگشت از اين كنفرانس، در مصاحبه‌اي كه با روزنامه النهار داشت، از پروژه منطقه‌اي با پشتيباني فرانسه پرده برداشت كه به صورت خلاصه به معناي حذف ايران از معادلات منطقه‌اي است. رييس‌جمهور فرانسه مصاحبه خود را با اين جمله آغاز مي‌كند: «متقاعد شده‌ام كه نمي‌توانيم براي مشكلات لبنان، عراق و سوريه راه‌حلي پيدا كنيم مگر در چارچوب كاهش نفوذ منطقه‌اي ايران.» او همچنين از برگزاري يك نشست در حاشيه كنفرانس بدون حضور مقام‌هاي ايران و تركيه خبر داده است كه در آن در مورد پروژه‌هاي انتقال گاز، آب و برق به عراق براي كاهش وابستگي بغداد به تهران گفت‌وگو شده است. البته اين تنها اظهارنظر مكرون در مورد ايران بعد از كنفرانس نبود، خبرنگار خبرگزاري فرانسه به نقل از مكرون نوشته است «از ابتدا باور داشتم كه مسائل لبنان، سوريه و فراتر از آن تنها در چارچوب گفت‌وگويي كه ايران در آن حضور داشته‌باشد، قابل حل است.» اظهارات اخير امانوئل مكرون، يك نقطه‌عطف تازه در رويكرد منطقه‌اي دولت‌هاي غربي محسوب مي‌شود. دولت‌هاي غربي تا پيش از اين اصرار داشتند كه بحران‌هاي منطقه در غالب مشاركت منطقه‌اي و ميانجي‌گري دولت‌هاي غربي ميان ايران و كشورهاي منطقه حل‌وفصل شود، حالا به نظر مي‌رسد كه به جاي تشويق براي گفت‌وگو به سمت گام‌هاي عملي روي آورده‌اند تا نقش ايران را در معادلات منطقه‌اي از گذشته كمرنگ‌تر كنند.
صباح زنگنه، نماينده پيشين ايران در سازمان همكاري اسلامي معتقد است كه اين نوع موضع‌گيري‌ها تا حدي به دليل ضعف عملكرد دستگاه سياست خارجي جمهوري اسلامي ايران مجال ظهور و بروز پيدا كرده است. زنگنه به «اعتماد» مي‌گويد: «توان ديپلماسي كشورمان مقداري ضعيف‌تر از گذشته شده است و از فرصت‌ها نتوانسته‌ايم به خوبي استفاده كنيم تا شبكه‌اي از ارتباط‌هاي منطقه‌اي و بين‌المللي فراهم كنيم. زندگي امروز زندگي ارتباطات و همكاري جمعي است و از كار انفرادي يا كار محدود كمتر نتيجه گرفته مي‌شود. وقتي ما نتوانيم از ظرفيت‌هاي ديپلماسي اقتصادي، ديپلماسي رسانه‌اي و ديپلماسي اجتماعي بهره بگيريم فرصت براي افرادي مانند آقاي مكرون فراهم مي‌شود تا از اين خلأ بهره بگيرد و به اظهارات نسنجيده بپردازد.» وي معتقد است: «كشوري كه مي‌تواند كاري انجام دهد و توسعه عراق را يك قدم جلو ببرد، چنين اظهاراتي نمي‌كند و البته سياست‌هاي اقتصادي و ديپلماسي اقتصادي ما در مورد عراق همچنان نارسا و ناكافي است.»
زنگنه اظهارات مكرون را غيرقابل قبول مي‌داند و مي‌گويد: «دوران رهبران بزرگ متاسفانه هم در منطقه و هم در اروپا سپري شده است. رهبراني در جهان حكومت مي‌كنند و در مسائل مختلف منطقه‌اي و بين‌المللي اظهارنظر مي‌كنند كه از اداره منسجم كشور خودشان هم عاجزند يا با مشكلات فراواني دست به گريبانند. يكي از همين رهبران امانوئل مكرون است. آقاي مكرون تصور مي‌كند كه در منطقه خاورميانه دوران حكومت فرانسه بر بخشي از اين منطقه تداوم دارد و به بازگشت قدرت سابق خودش در منطقه مي‌انديشد. اين تفكرات از سوي يك رهبر كشور با سابقه تمدني چند قرني، سخن بسيار غيرقابل انتظار بود.»
صداهاي موردپسند رژيم‌هاي خودكامه عربي
اظهارات امانوئل مكرون، پژواك صداهاي مقام‌هاي رژيم‌هاي عربي منطقه است كه مدت‌هاست ايران را به بحران‌آفريني در منطقه متهم مي‌كنند و از عراق و سوريه تا لبنان و يمن، ايران را به عنوان عامل بي‌ثبات‌ساز منطقه توصيف مي‌كنند. امانوئل مكرون، در سخنراني خود در كنفرانس بغداد ۲، مستقيما به نام ايران اشاره نكرده اما تلويحا همين گفته‌ها را بدون نام بردن از ايران تكرار كرده‌بود. او در سخنراني خود در كنفرانس تاكيد كرد: «اجازه بدهيد عراق راه خودش را انتخاب كند، راهي وجود دارد كه به شكل هژموني، امپرياليسم و مدلي كه ديگران از بيرون تحميل مي‌كنند، نيست.» ديگر رهبران عربي حاضر در كنفرانس بغداد ۲ هم بدون نام بردن از ايران و تركيه، از ضرورت حفظ تماميت ارضي عراق سخن گفتند. فيصل بن فرحان، وزير خارجه عربستان سعودي تاكيد كرد كه كشورش «هر شكل از تعرض به سرزمين‌هاي عراق» را محكوم مي‌كند. اين اظهارات احتمالا در واكنش به حملات اخير ايران و تركيه عليه مواضع گروه‌هاي شبه‌نظامي كرد در خاك عراق عنوان شدند. عبدالفتاح السيسي هم عراق را يك مساله عربي توصيف كرد و گفت: «موفقيت عراق، موفقيت همه كشورهاي عربي است» و «هرگونه مداخله خارجي در عراق» را محكوم كرد. اين ايده رژيم‌هاي عربي منطقه، حالا يك همراه اروپايي پيدا كرده است. در حالي كه كنفرانس بغداد ۲ در ظاهر سازوكاري براي شراكت منطقه‌اي در بهبود اوضاع عراق بود، اما آنگونه كه رييس‌جمهور فرانسه مي‌گويد، تعدادي از حاضران در اين اجلاس براي گفت‌وگوهاي بيشتر «حذف» شده‌اند. به گفته رييس‌جمهور فرانسه در حاشيه كنفرانس بغداد ۲ يك نشست كوچك‌تر برگزار شده است كه نمايندگان ايران و تركيه در آن حضور نداشتند و در اين اجلاس كوچك‌تر بود كه «نقشه راه» براي پروژه‌هايي كه وابستگي عراق را به ايران كمتر كنند، مورد بحث قرار گرفت. امانوئل مكرون گفته است كه برنامه مشابهي نيز براي لبنان در سر دارد و قصد دارد كه به زودي نشستي براي كمك به حل مساله انتخاب رييس‌جمهور و نخست‌وزير جديد در لبنان برگزار كند. هر چند در اظهارنظرهاي مكرون در مورد لبنان، اسمي از ايران برده نمي‌شود، اما مشخص است كه او برنامه‌اي براي دعوت از ايران در كنفرانس مورد نظرش براي حل بن‌بست سياسي لبنان ندارد.
پروژه‌هايي براي كاهش وابستگي عراق به ايران
عراق بخش بزرگي از نيازمندي‌هاي برق و گاز طبيعي خود را از ايران وارد مي‌كند. رييس‌جمهور فرانسه گفته است كه قرار است از ماه آينده پروژه‌هايي آغاز شود تا جايگزين‌هاي تازه‌اي براي واردات گاز طبيعي و برق مورد نياز عراق، تامين شود. از جمله اين پروژه‌ها اتصال شبكه برق عراق به شبكه برق اردن و سپس مصر است. رييس‌جمهور فرانسه تاكيد كرده است كه فرانسه تامين مالي اين پروژه‌ها را بر عهده گرفته است. امانوئل مكرون مي‌گويد كه حاكمان پيشين عراق براي تقويت استقلال اين كشور تلاش كردند اما به گفته او «ايراني‌ها بين سال‌هاي ۲۰۱۹ و ۲۰۲۰ صادقانه متعهد به استقلال عراق نبودند.» وي گفته است: «پروژه‌هاي حياتي در عراق براي تامين آب، برق، گاز طبيعي و توسعه اقتصادي وجود دارد. ما مي‌توانيم به اين پروژه‌ها كمك كنيم و ضروري است كه آنها از وابستگي به ايران خلاص شوند. البته اين كارها يك‌روزه انجام نمي‌شود.» مكرون با توجه به نزديك بودن حاميان نخست‌وزير عراق به تهران، گفته است كه صرف حضور محمد شياع السوداني، نخست‌وزير عراق در اين كنفرانس يك پيروزي بود، برگزاري كنفرانس پيروزي بود و آغاز به كار پروژه‌ها پيروزي است. صباح زنگنه در واكنش به اين اظهارنظر مكرون كه او شخصا عامل شكل‌گيري اين كنفرانس بود، مي‌گويد: «رييس‌جمهور فرانسه به شكلي سخن مي‌گويد كه گويي عراق منتظر بود مكرون از كشورهاي منطقه تقاضا كند كه به عراق جا بدهند، عراق بزرگ‌تر از اين حرف‌هاست و نياز به چنين اظهارات توهين‌آميزي ندارد. اينكه اگر فرانسه دعوت نمي‌كرد، كشورهاي ديگر حضور پيدا نمي‌كردند، حرف بي‌جايي است. اين كشورهاي ديگر منطقه هستند كه به استفاده از ظرفيت‌هاي فوق‌العاده عراق نيازمند هستند.»
عراق خيلي بزرگ‌تر از يك چاه گاز است
صباح زنگنه، كارشناس مسائل منطقه معتقد است كه بخشي از رويكرد جديد فرانسه در مورد عراق، مربوط به قراردادهاي جديد گازي است كه ميان دو كشور امضا شده است. سال گذشته كمپاني توتال انرژيز فرانسه توافقنامه‌اي به ارزش ۲۷ ميليارد دلار براي برداشت گاز طبيعي از ميادين گاز عراق امضا كرد. نماينده پيشين ايران در سازمان همكاري اسلامي مي‌گويد: «اينكه يك كشور قصد دارد در يك پروژه حفر چاه گاز وارد شود و قصد دارد گاز طبيعي را به مصرف برساند اينقدر فخرفروشي ندارد.» وي با اشاره به نقض چندين باره توافق‌هاي شركت توتال در پروژه‌هايي در ايران ادامه مي‌دهد: «آن‌هم از سوي شركتي كه به تعهداتش در كشورهاي ديگر منطقه آنچنان عمل نكرده است و به نقض عهد و پيمان مشهور است.» صباح زنگنه معتقد است: «آقاي مكرون اگر قصد كمك به عراق دارد بايد با يك رويكرد متمدنانه‌تري وارد شود. ايران براي فرانسه رقيب نيست كه بلافاصله هدف اشتغال توتال در عراق را به عنوان كاهش نفوذ ايران جا بزند. ايران هزارها سال نقش و حضور در منطقه داشته و دارد و با ملت‌هاي منطقه عجين است. با اين سخنان كه با حفر يك چاه گاز بخواهد با نفوذ ايران مقابله كند نشان از سطحي بودن امانوئل مكرون دارد.»
صباح زنگنه معتقد است كه عراق نبايد به يك كشور مصرف‌كننده و مشتري در منطقه تبديل شود. وي مي‌گويد: «عراق بايد به فعال كردن امكاناتش برگردد، به تعهداتش عمل كند و از اين فرصت‌ها به عنوان رقابت كاهنده نگاه نكند. اگر بعد از جنگ امريكا در عراق رابطه‌اي با غرب شكل گرفته است، بغداد نبايد دوباره دنبال پروژه‌هاي هزينه‌بر مانند خريد جنگنده‌هاي سوپراتاندارد فرانسوي برود. عراق نياز دارد كه پروژه‌هاي اشتغال‌زا و مولد داشته‌باشد. بايد از همه امكانات منطقه‌اي و بين‌المللي بهره‌مند شود. عراق خيلي بزرگ‌تر از يك چاه گاز است.»
چرا ماكرون در سال ۲۰۲۲ با بيشتر رهبران عربي ديدار كرد؟
زماني كه نفوذ فرانسه در آفريقا در حال كاهش است، رييس‌جمهوري فرانسه سفرهاي خود را به كشورهاي عربي و ديدارهايش را با رهبران عرب در سال ۲۰۲۲ به‌طور بي‌سابقه‌اي افزايش داد. به گزارش ايسنا، به نقل از خبرگزاري آناتولي، امانوئل ماكرون، رييس‌جمهوري فرانسه در سال ۲۰۲۲ دست‌كم به شش كشور عربي سفر كرد. وي در پاريس نيز با تعدادي از رهبران عربي ديدار كرد. ماكرون همچنين با رهبران عربي در نشست‌هاي بين‌المللي مختلف ديدارهايي داشت كه نشان‌دهنده توجه وي به منطقه عربي است كه ميزبان چندمين مناسبت جهاني از جمله نشست آب‌وهوا و جام جهاني فوتبال ۲۰۲۲ بود. جنگ روسيه در اوكراين نيز حياتي بودن نقش كشورهاي عربي در تضمين امنيت انرژي اروپا را نشان داد. عامل داخلي نيز تاثير زيادي در توجه رييس‌جمهور فرانسه به منطقه عربي داشت. ماكرون بعد از اينكه براي بار دوم به عنوان رييس‌جمهوري فرانسه انتخاب شد از زير بار فشار راست‌هاي افراطي كه مخالف اعراب و مسلمانان هستند بسيار آزاد شده است. بيشتر سفرهاي وي به كشورهاي عربي و ديدارهايش با رهبران عرب بعد از دوره دوم رياست‌جمهوري‌اش بوده است. اولين سفر ماكرون بعد از انتخاب مجدد به عنوان نخست‌وزير فرانسه به ابوظبي بود. وي براي حضور در مراسم تشييع جنازه خليفه بن زايد، رييس سابق امارات به اين كشور سفر كرد. اما اين سفر از «ديپلماسي تشييع جنازه» خالي نبود. ماكرون با محمد بن زايد، رييس جديد امارات ديدار كرد. محمد بن زايد نيز بعد از دو ماه از اين ديدار به پاريس رفت. ماكرون در ابوظبي با محمد ولد الغزواني، رييس‌جمهور موريتاني ديدار و با او درباره اوضاع منطقه ساحل گفت‌وگو كرد. ماكرون بين ۲۵ تا ۲۷ اوت براي بستن صفحه اختلافات ديپلماتيك و تاريخي و امنيتي با الجزاير به اين كشور سفر كرد. اين سفر ديپلماتيك در پايان دادن به ركود روابط ميان دو كشور موفق بود. ماكرون با عبدالمجيد تبون، رييس‌جمهور الجزاير ديدار كرد و اولين نشست ميان رهبران نظامي و امنيتي دو طرف از زمان استقلال الجزاير در سال ۱۹۶۲ برگزار شد. ماكرون ششم نوامبر براي حضور در نشست آب و هوا به شرم الشيخ مصر رفت. وي در حاشيه اين نشست با عبدالفتاح سيسي، رييس‌جمهور مصر و عبدالمجيد تبون ديدار كرد.ماكرون بين ۱۹ و ۲۰ نوامبر به تونس سفر و با قيس سعيد، رييس‌جمهور اين كشور ديدار كرد. ماكرون همچنين بين ۱۴ تا ۱۸ ماه ميلادي جاري دو بار به دوحه كه ميزبان جام جهاني فوتبال بود، سفر و با تميم بن حمد آل ثاني، امير قطر ديدار كرد. رييس‌جمهور فرانسه اواخر مه از امير قطر در پاريس استقبال كرد. ماكرون ۲۰ دسامبر در نشست سران «بغداد ۲» در اردن با مشاركت ۱۰ كشور و در راس آن عبدالله دوم، پادشاه اردن، رييس‌جمهور مصر و محمد شياع السوداني، نخست‌وزير عراق شركت كرد. اين نشست مناسبتي براي ديدار عبدالله دوم و ماكرون بود و دو طرف درباره چالش‌هاي عراق، سوريه، لبنان و مساله فلسطين گفت‌وگو كردند.ماكرون از تعداد زيادي از رهبران عربي نيز در كشور خود استقبال كرده است. از جمله اين رهبران حمد بن عيسي آل خليفه، پادشاه بحرين، رييس امارات، امير قطر، رييس‌جمهور مصر، محمد بن سلمان، وليعهد عربستان و محمود عباس، رييس تشكيلات خودگردان فلسطين هستند. ماكرون ژوييه از وليعهد عربستان در پاريس استقبال و در حاشيه نشست گروه ۲۰ در جزيره بالي اندونزي نيز با او ديدار كرد. ماكرون تلاش مي‌كند تا شكست سياست خود در آفريقا را به ويژه در مالي و آفريقاي مركزي با افزايش حضور خود در منطقه عربي جبران كند. در سال ۲۰۲۲ ماكرون با بيشتر رهبران عربي ديدار كرد. او تنها با رهبران سوريه، ليبي، سودان، كويت، عمان، مراكش و لبنان ديدار نكرد. وي تلاش مي‌كند تا در بيشتر پرونده‌ها و بحران‌هاي عربي حتي در كشورهايي كه با رهبران آنها ديدار نكرده است مثل ليبي، سوريه و سودان حاضر باشد.وي به دنبال كمپين انتخاباتي در كشورش گزينه‌هاي جدي را در برخورد با كشورهايي مثل الجزاير و مراكش و تونس در پيش گرفت. وي به بحران ويزا با الجزاير و مراكش پايان داد. وزير كشور فرانسه دسامبر به الجزاير و وزير خارجه فرانسه به مراكش سفر كرد. ماكرون مي‌خواهد روابط خود را با كشورهاي شوراي همكاري خليج فارس و الجزاير در پرونده انرژي و به ويژه گاز براي جبران گاز روسيه تقويت كند. همچنين قرار است رييس‌جمهور فرانسه سال آتي به مراكش سفر كند. اين سفر مي‌تواند به بحران ميان دو كشور پايان دهد. فرانسه مي‌خواهد با افزايش حضور خود در منطقه عربي ثابت كند كه همچنان يك قدرت بزرگ است هرچند كه نقش اين كشور در آفريقا كاهش يافته است و مي‌تواند در بحران‌هاي داغ خاورميانه و شمال آفريقا نقش كارآمدي داشته باشد. ماكرون همچنين مي‌خواهد راه را بر افزايش نفوذ روسيه و چين در منطقه نزديك به كشورش ببندد. ماكرون همچنين اعلام كرده كه طي هفته‌هاي آتي طرح‌هايي را براي حل بحران سياسي لبنان ارايه خواهد كرد.