طلوع دوباره نظامي‌گري در سرزمين آفتاب تابان
تغيير استراتژي امنيت ملي ژاپن شامل اضافه شدن چه گزينه‌هايي خواهد بود و با چه انگيزه‌اي صورت مي‌گيرد؟
محمدحسين لطف‌الهي
ژاپن با تغيير استراتژي امنيت ملي خود و حركت به سوي تقويت و نوسازي نيروي نظامي در تلاش است تا به تهديدهايي كه در شمال شرق آسيا عليه اين كشور وجود دارد پاسخ دهد اما آيا مسير پيش روي توكيو هموار و بدون مشكل خواهد بود؟
خبرگزاري كيودو اوايل هفته جاري گزارش داد كه وزارت دفاع ژاپن در حال برنامه‌ريزي براي توسعه تعدادي موشك دوربرد با برد مفيد در حدود 3000 كيلومتر (1860 مايل) است و قصد دارد تا اواسط دهه 2030 ميلادي اين موشك‌ها را دراختيار ارتش قرار دهد. براساس جزيياتي كه كيودو در گزارش خود منتشر كرده، وزارت دفاع ژاپن تصميم دارد در اوايل دهه چهارم قرن بيست و يكم تمام مراحل توليد و آزمايش موشك‌هايي با برد تا 2000 كيلومتر و تا سال 2035 موشك‌هايي فراصوت با برد تا 3000 كيلومتر را به پايان برساند.
روزنامه واشنگتن‌پست در اوايل ماه دسامبر نوشته بود: توكيو در پي خريد «صدها فروند موشك كروز تاماهاك» از ايالات‌متحده است. يك مقام ارشد دولت ژاپن به اين روزنامه گفته بود: «اين موشك‌ها كه بيش از 1000 مايل (1609 كيلومتر) برد دارند، مي‌توانند اهداف مهم نظامي در سرزمين اصلي چين را در تيررس ژاپن قرار دهند.»
خريد يا توسعه و توليد موشك‌هاي ميان‌برد و دوربرد تنها اقدام دولت ژاپن در هفته‌هاي اخير در راستاي تقويت توان نظامي به حساب نمي‌آيد. در ميانه دسامبر، كيشيدا فوميو نخست‌وزير ژاپن و كابينه او بلندپروازانه‌ترين برنامه گسترش و تقويت نيروهاي نظامي ژاپن از سال 1954 را به تصويب رساندند. براساس اين برنامه ژاپن قرار است طي 5 سال (تا سال 2027 ميلادي) هزينه‌هاي دفاعي خود را به 2درصد توليد ناخالص داخلي برساند. طي 4 دهه گذشته بودجه نظامي ژاپن عموما معادل يك درصد توليد ناخالص داخلي اين كشور بود. با اين اقدام، بودجه دفاعي سالانه ژاپن از 5، 4 تريليون ين به بيش از 11 تريليون ين (معادل 84 ميليارد دلار) خواهد رسيد و اين كشور را پس از امريكا و چين به سومين كشور از نظر بودجه نظامي تبديل خواهد كرد.
تقويت ارتش ژاپن و روند توسعه نظامي اين كشور براساس سه سند مادر كه در هفته‌هاي گذشته منتشر شد، انجام مي‌شود. اولين سند استراتژي جديد امنيت ملي است كه طي آن ارزيابي توكيو از تهديدهاي موجود عليه ژاپن را تشريح مي‌كند و به بررسي ابزارهاي ديپلماتيك، اقتصادي، فناوري و نظامي ژاپن براي مقابله با اين تهديدها مي‌پردازد. اين سند امنيت ملي نشان مي‌دهد سه كشور چين، كره‌شمالي و روسيه اصلي‌ترين نگراني‌هاي امنيتي ژاپن هستند.
دومين سند، سند دفاع ملي است كه يك سند ده ساله است و طي آن پيشرفت‌هايي كه بايد ارتش و نيروهاي دفاع ملي داشته باشند تا بتوانند به خوبي وظايف خود را انجام دهند. سومين سند يك سند پنج ساله تداركات است كه اولويت‌هاي اوليه براي اجراي طرح دفاعي را مشخص مي‌سازد.
مهم‌ترين جنبه‌هاي استراتژي امنيت ملي
جديد ژاپن چيست؟
اولين و مهم‌ترين تغيير، اضافه شدن گزينه حمله متعارف دوربرد به استراتژي دفاعي ژاپن است. ژاپن در سال‌هاي اخير توسعه توانايي «مقابله» يا توانايي پاسخگويي به تهديدات دريايي و هوايي عليه مجمع‌الجزاير خود را در دستور كار قرار داده بود. در اين زمينه، موشك‌هاي زمين به دريا كه ژاپن براي دفاع از سواحل خود استفاده مي‌كنند برد محدودي (حدود 125 مايل يا 200 كيلومتر) دارند اما ژاپن اخيرا گام‌هاي بزرگي براي افزايش محدوده دفاعي و همچنين اضافه كردن گزينه حمله متعارف دوربرد به دشمنان خود برداشته است. براساس گزارش اخير شوراي روابط خارجي ايالات‌متحده، توكيو موشك‌هاي هوا به هواي جديدي از نروژ خريداري كرده كه بردي بيش از 300 مايل (480 كيلومتر) خواهند داشت. اضافه شدن موشك‌هاي كروز تاماهاك امريكايي كه بيش از 1000 مايل (1610 كيلومتر) برد دارند و همچنين موشك‌هايي با برد 2000 و 3000 كيلومتر توانايي ژاپن در اين زمينه را به طور چشمگيري افزايش خواهد داد.
اضافه شدن تاماهاك‌هاي امريكايي به ژاپن اجازه مي‌دهد پيش از نهايي شدن فرآيند ساخت و آزمايش موشك‌هاي دوربرد 2000 و 3000 كيلومتري خود در ميانه دهه 2030 ميلادي، توانايي حمله به اهدافي مهم در قاره آسيا ازجمله بخش‌هاي شرقي خاك چين و خاك كره‌شمالي را داشته باشد.
دومين نكته در زمينه استراتژي دفاع ملي ژاپن، تاكيد بر توسعه فناوري‌هاي بومي است. سهم قابل‌توجهي از بودجه دفاعي ژاپن طي سال‌هاي آينده قرار است صرف سرمايه‌گذاري در زمينه تحقيق و توسعه (R&D) شود. در اين زمينه نيز توسعه موشكي براي ژاپني‌ها در اولويت است.
سومين مساله، ايجاد تغييراتي اساسي در ستادهاي فرماندهي و ساختارهاي نظامي است كه توسعه برنامه‌ريزي عملياتي يكپارچه مي‌شود. در اين بخش بر اهميت توسعه زيرساخت‌ها نظير ايجاد فرودگاه‌ها و بنادر غيرنظامي كه امكان ميزباني از جنگنده‌هاي مدرن F-35 و همچنين ناوشكن‌هاي بزرگ را داشته باشد نيز تاكيد شده است. يكي از دلايل توجه ژاپن به اين حوزه، جنگ اوكراين است كه تاثير خلأها و عدم تامين نيازهاي لجستيكي اوليه ارتش‌هاي كلاسيك را به خوبي نمايان ساخت.
چرا ژاپن استراتژي خود را تغيير مي‌دهد؟
ژاپن براي دهه‌ها توان نظامي خود را صرفا در راستاي دفاع تقويت كرده بود. مجموعه‌اي از فاكتورها اما باعث شد كه توكيو به مرور از اوايل دهه 2010 ميلادي روند تغيير استراتژي امنيت ملي خود را آغاز كند. در يكي از جدي‌ترين اقدامات، در سال 2014 ارايه تفسيري جديد از قانون اساسي ژاپن در سال 2014 اجازه مداخله نظامي در صورت حمله به يكي از متحدان ژاپن را به دولت اين كشور داد و ژاپن تلاش كرد به مرور زمان از وضعيت منحصرا دفاعي در حوزه نظامي فاصله بگيرد اما تغييراتي كه در سال 2022 رخ داد به طور قابل‌توجهي متفاوت از گذشته بود.
يكي از مهم‌ترين دلايل اين جهش سريع را مي‌توان حمله نظامي روسيه به اوكراين در فوريه 2022 دانست.
روزنامه واشنگتن پست مي‌نويسد: به گفته يكي از مقام‌هاي ژاپني، به طور معمول احساسات و افكار عمومي در ژاپن عليه سياست‌هاي ميليتاريستي موضع دارند اما حمله روسيه به اوكراين در 24 فوريه سال جاري به دولت فوميو كيشيدا اجازه داد تا بتواند با تكيه بر موضوع امنيت ملي بر اين فضا غلبه كند.
نگاهي به نظرسنجي‌ها در ژاپن اين مساله را تصديق مي‌كند كه از زمان حمله روسيه به اوكراين، نگاه افكار عمومي در ژاپن نسبت به مسائل نظامي دچار تغييرات محسوسي شده است. به نوشته رسانه‌هاي ژاپني، در حالي كه پيش از جنگ حمايت از سياستي كه دولت ژاپن آن را «تقويت توان ضدحمله» مي‌نامد 37درصد بود از ماه ژوئن اين رقم به بيش از 60درصد افزايش پيدا كرده است.
تحليلگران معتقدند حمله نظامي روسيه به اوكراين باعث شد خطر حمله نظامي چين به تايوان بيش از پيش محتمل به نظر برسد و اين موضوع نگراني‌ها در ميان مردم ژاپن درخصوص آمادگي نظامي اين كشور براي رويارويي با تهديدات منطقه‌اي را افزايش داد.
اين تغيير استراتژي ژاپن از نظر روس‌ها بسيار نگران‌كننده است. آندري رودنكو، معاون وزير امور خارجه روسيه روز سه‌شنبه 13 دي در گفت‌وگويي با خبرگزاري تاس تاكيد كرد: مسكو سياست توكيو دال بر كنار گذاشتن توسعه صلح‌آميز و مسالمت‌آميز را چالشي جدي براي امنيت روسيه و به طور كلي منطقه آسيا-اقيانوس آرام مي‌داند و هشدار مي‌دهد كه در صورت ادامه اين روند، هيچ گزينه‌اي جز اتخاذ اقدامات متقابل به منظور مسدود كردن تهديدات نظامي نخواهد داشت. او گفت: «ما به اجراي سريع كنار گذاشتن سياست ديرينه توسعه صلح‌آميز و مسالمت‌آميز ژاپن توسط دولت فوميو كيشيدا، نخست‌وزير اين كشور و همچنين آغاز روند نظامي‌سازي سريع توجه داريم. از جمله اقدامات ملموس در راستاي اين سياست ژاپن مي‌توان به برگزاري مانورهاي نظامي در مقياس گسترده با مشاركت شركاي غير منطقه‌اي در نزديكي مرزهاي روسيه، تصويب نسخه به‌روز شده اسناد در زمينه دفاعي و امنيتي با هدف ايجاد پتانسيل حمله و افزايش بي‌سابقه بودجه دفاعي اشاره كرد.» رودنكو افزود: «ما اين اقدام توكيو را چالشي جدي براي امنيت روسيه و به طور كلي منطقه آسيا-اقيانوس آرام تلقي مي‌كنيم. ما هشدار مي‌دهيم كه در صورت ادامه اين روند، مجبور خواهيم شد اقدامات متقابل مناسبي را به منظور مسدود كردن تهديدات نظامي عليه روسيه اتخاذ كنيم.»
افزايش چشمگير قدرت نظامي چين و كره‌شمالي و افزايش تهديدها از جانب اين دو كشور ازجمله ديگر دلايل ژاپن براي تغيير استراتژي است.
در سال 2022، رزمايش‌ها و قدرت نمايي نظامي دو رقيب منطقه‌اي ژاپن به طور قابل ملاحظه‌اي افزايش پيدا كرد. در ماه آگوست، همزمان با سفر نانسي پلوسي رييس مجلس نمايندگان ايالات‌متحده به تايوان، ارتش چين اقدام به برگزاري مجموعه‌اي از رزمايش‌ها شامل رزمايش هوايي، موشكي، دريايي و زميني كرد. طي يكي از اين رزمايش‌ها، يك فروند موشك بالستيك چين از مسير خود منحرف شده و به يكي از مناطق تحت حاكميت ژاپن برخورد كرد. اين موضوع نگراني مقام‌هاي ژاپني از تبعات درگيري احتمالي چين با تايوان را بيشتر كرد.
همزمان كره‌شمالي نيز در سال جاري ركورد آزمايش‌هاي موشكي خود را شكست و در نبود گفت‌وگو و مذاكره با سئول و واشنگتن براي كاهش تنش، به طور بي‌سابقه‌اي به نمايش دستاوردهاي نظامي خود مشغول است. به گزارش روزنامه نيويورك تايمز، تا پايان ماه دسامبر كره‌شمالي مجموعا 90 موشك از انواع مختلف شامل موشك‌هاي بالستيك و كروز را مورد آزمايش قرار داده كه در مقايسه با سال‌هاي گذشته رقمي بي‌سابقه بوده است. در سه ماهه اخير، اين آزمايش‌ها شكل متفاوت‌تري به خود گرفته و پيونگ‌يانگ موشك‌هايي را مورد آزمايش قرار مي‌دهد كه از نظر ايالات‌متحده، كره‌جنوبي و ژاپن حساسيت برانگيزتر هستند. در 4 اكتبر، كره‌شمالي يك موشك بالستيك ميان‌برد را مورد آزمايش قرار داد. اين موشك از آسمان ژاپن عبور كرد و آژير هشدار را در بخش‌هايي از خاك اين كشور به صدا در آورد. در 2 نوامبر، دست‌كم 23 موشك از سوي كره‌شمالي شليك شد كه يكي از آنها در نزديكي سواحل شرقي كره‌جنوبي فرود آمد. يك روز بعد، كره‌شمالي 6 موشك قاره‌پيما را مورد آزمايش قرار داد. يكي از اين موشك‌ها با طي مسير 472 مايلي (759 كيلومتر) در سواحل شرقي كره‌شمالي فرود آمد. اين موشك كه با زاويه شليك شده بود، توانست به ارتفاع 1193 مايلي (1919 كيلومتر) برسد كه نشان مي‌داد در صورتي كه برد مفيد موشك بسيار بيشتر از آنچه مورد آزمايش قرار گرفت، بود. جفري هارنانگ، كارشناس امنيت و سياست خارجي ژاپن در موسسه رند مستقر در واشنگتن مي‌گويد: «اين تغييرات اخير در سياست‌هاي دفاعي ژاپن يك تحول مهم در تفكر استراتژيك اين كشور محسوب مي‌شود. رفتار چين طي 10 سال گذشته باعث شده ژاپن به طور جدي به بازنگري در سياست‌هاي دفاعي خود فكر كند.»
يك مانع بزرگ
ژاپن در مسير دستيابي به اهداف خود ازجمله تقويت توان نظامي با يك مانع بزرگ به نام نيروي انساني مواجه است. براساس گزارش روزنامه ژاپن تايمز، ارتش اين كشور از سال 2014 در دستيابي به حدنصاب تعيين شده خود براي افزايش تعداد سربازان ناكام بوده و اين ضعف در سربازگيري مشكلاتي جدي براي ارتش ژاپن پديد آورده است.
به نوشته اين روزنامه، براي جبران اين ضعف در سال‌هاي اخير دولت و نيروهاي نظامي اقدام به برپايي كارزارهاي تبليغاتي براي تاثيرگذاري روي فرهنگ عمومي و تشويق جوانان براي پيوستن به ارتش مي‌كنند و وعده مي‌دهند كه سربازان ارتش با بهبود فضا به خوبي مي‌توانند بين كار و زندگي خود تعادل ايجاد كنند. با اين وجود، افزايش ميانگين سن جمعيت كشور به دليل كاهش نرخ زاد و ولد و رقابت شديد با بخش خصوصي براي استخدام نيروهاي جديد كار نيروهاي نظامي ژاپن را بسيار سخت كرده است. ژاپن تايمز نوشته اين كمبود پرسنل و ناتواني در تقويت ارتش از بُعد نيروي انساني با دو عامل ديگر تشديد مي‌شود؛ سطح زندگي سربازان و افسران ارتش به نسبت ديگر اقشار جامعه پايين است و سنت صلح‌طلبي به جاي مانده از زمان پس از جنگ دوم جهاني نگاه جوانان ژاپني به پيوستن به نيروهاي نظامي را به شدت تحت‌تاثير قرار مي‌دهد.
تقويت ارتش ژاپن براساس سه سند مادر كه در هفته‌هاي گذشته منتشر شد، انجام مي‌شود. اولين سند استراتژي جديد امنيت ملي است كه طي آن ارزيابي توكيو از تهديدهاي موجود عليه ژاپن را تشريح مي‌كند و به بررسي ابزارهاي ديپلماتيك، اقتصادي، فناوري و نظامي ژاپن براي مقابله با اين تهديدها مي‌پردازد. دومين سند، سند دفاع ملي است كه يك سند ده ساله است و طي آن پيشرفت‌هايي كه بايد ارتش و نيروهاي دفاع ملي داشته باشند تا بتوانند به خوبي وظايف خود را انجام دهند. سومين سند يك سند پنج ساله تداركات است كه اولويت‌هاي اوليه براي اجراي طرح دفاعي را مشخص مي‌سازد.
مهم‌ترين تغيير، اضافه شدن گزينه حمله متعارف دوربرد به استراتژي دفاعي ژاپن است. ژاپن در سال‌هاي اخير توسعه توانايي «مقابله» يا توانايي پاسخگويي به تهديدات دريايي و هوايي عليه مجمع‌الجزاير خود را در دستور كار قرار داده بود. بر اساس گزارش اخير شوراي روابط خارجي ايالات متحده، توكيو موشك‌هاي هوا به هواي جديدي از نروژ خريداري كرده كه بردي بيش از 300 مايل (480 كيلومتر) خواهند داشت. اضافه شدن موشك‌هاي كروز تاماهاك امريكايي كه بيش از 1000 مايل (1610 كيلومتر) برد دارند و همچنين موشك‌هايي با برد 2000 و 3000 كيلومتر توانايي ژاپن در اين زمينه را به‌طور چشمگيري افزايش خواهد داد.