آشتي مصلحتي
رجب طيب اردوغان با بشار اسد
رييس‌جمهور تركيه پس از يك دهه دشمني
دست دوستي به سمت رييس‌جمهور سوريه دراز كرد
رجب طيب اردوغان، رييس‌جمهور تركيه سال سختي پيش‌رو دارد. انتخابات سراسري در اين كشور روز 18 ژوئن (28 خرداد 1402) برگزار خواهد شد. سلطه دودهه‌اي رجب‌طيب‌اردوغان بر كرسي قدرت با آزموني سخت روبه‌رو است و همين نگراني، رييس‌جمهور تركيه را وادار به چرخش‌هايي در سياست خارجي كرده كه مهم‌ترين آنها ابراز تمايل بي‌سابقه براي كاستن از تنش در رابطه با دمشق است. سايت تحليلي responsiblestatecraft به بررسي تفصيلي انگيزه‌هاي اردوغان از نزديك شدن به سوريه و فرصت‌ها و چالش‌هاي اين رويكرد براي دولت سوريه، روسيه و ايالات متحده پرداخته است.
ترجمه: ستاره سعيدي
ه‌رغم تهديدهاي مكرر تركيه مبني بر اينكه به زودي يك حمله زميني نظامي جديد در شمال سوريه انجام خواهد داد، هنوز چنين عملياتي محقق نشده است. اين توقف عمدتا به دليل تاخير روسيه در چراغ سبز نشان دادن به اين عمليات است كه ترجيح داد منتظر بماند تا سطح پيشرفت در روابط دوجانبه تركيه و سوريه مشخص شود. بر همين اساس، دولت تركيه اشتياق بيشتري براي تعامل با رژيم بشار اسد، رييس‌جمهور سوريه از خود نشان مي‌دهد كه اين رويكرد تازه به منافع كردهاي سوريه آسيب مي‌رساند.
رجب طيب اردوغان، رييس‌جمهور تركيه پس از خوش و بش گرم با عبدالفتاح السيسي، رييس‌جمهور مصر در حاشيه جام جهاني 2022 قطر، به منتقدان رويكرد آنكارا در قبال دمشق كه اتفاقا هم‌حزبي او هم هستند، پاسخ داد و گفت: «همان‌طور كه رابطه با مصر در مسير درستي قرار گرفته، ممكن است اوضاع در رابطه ما با سوريه نيز به زودي متفاوت شود. در عالم سياست جايي براي عداوت دايمي و تصميم‌گيري براساس احساسات وجود ندارد.»
تلاش‌هاي آنكارا براي آشتي با دمشق آغاز مرحله جديدي در سياست ده‌ساله تركيه در قبال سوريه است. اگرچه دولت تركيه مدت‌هاست كه درخواست‌هاي خود براي تغيير رژيم در سوريه را به حالت تعليق درآورده اما روابط آنكارا و دمشق همچنان تحت سلطه جنگ نيابتي و بي‌اعتمادي عميق است. بنابراين انتظار اينكه دو طرف به سرعت گذشته را دفن كنند، واقع‌بينانه نيست. با اين وجود، درخواست‌هاي مكرر رييس‌جمهور تركيه براي باز كردن كانال‌هاي دوجانبه ارتباطي نشان از تغيير سياست در محاسبات آنكارا دارد.
اردوغان كه بسياري او را استاد چرخش‌هاي سريع در حوزه سياست خارجي تركيه مي‌دانند در حال سرمايه‌گذاري روي گفتمان عادي‌سازي رابطه با بازيگران منطقه‌اي و فرامنطقه است به اين اميد كه شايد چنين سياستي براي او در انتخابات رياست‌جمهوري پيش‌رو در ژوئن ۲۰۲۳ دستاوردهايي به همراه داشته باشد.
رجب طيب اردوغان فعلا بر اراده دولتش براي عادي‌سازي رابطه با سوريه مانور مي‌دهد تا به راي‌دهندگان ثابت كند كه به زودي ميليون‌ها پناهجوي سوري ساكن تركيه به كشور خود بازخواهند گشت. فايده اين حركت پوپوليستي حتي اگر به بازگرداندن سريع پناهجويان هم منتهي نشود، اين است كه اردوغان از خود تصوير رهبري مقتدر مي‌سازد.
اسد شكاك، اردوغان فرصت‌طلب
اين مرحله جديد از سياست تركيه نتيجه طبيعي تغييرات استراتژيك قبلي در پرونده جنگ داخلي سوريه است. از زمان آغاز دخالت روسيه در جنگ داخلي سوريه در سال 2015، تركيه جدايي‌طلب‌هاي كرد را به عنوان تهديد اصلي شناسايي و گروه‌هاي نيابتي خود را براي جنگ با كردهاي سوريه اعزام كرده است. پس از بازپس‌گيري شهر حلب توسط دولت بشار اسد، گروه‌هاي شورشي چاره‌اي جز اتكا به دولت تركيه نداشتند. برخي گروه‌ها با دريافت كمك‌هاي مالي مستقيم از تركيه نمايندگان مشخص و شناسنامه‌دار سياست‌هاي تركيه در سوريه بودند، اما برخي ديگر در استان ادلب در شمال غربي، از حمايت غيرمستقيم آنكارا بهره برده و به همان ميزان هم فعاليت كردند.
تركيه انتظار دارد كه به منظور تسريع خروج نيروهاي امريكايي از شمال شرق سوريه و محدود كردن خودمختاري كردها از دولت سوريه كمك بگيرد. با اين حال، دولت بشار اسد همچنان نسبت به اهداف دولت تركيه مشكوك است. تا زماني كه آنكارا هيچ پيشنهاد مشخص و نقشه راه شفافي درباره تغيير سياست چندساله خود درباره سوريه ارايه نكند، ديدار اردوغان و اسد، تنها موضع تركيه را در اشغال نظامي پايدار تركيه در شمال سوريه مشروعيت مي‌بخشد. به دليل همين نگراني‌هاست كه دمشق عقب‌نشيني نظامي تركيه را پيش‌شرط احياي روابط ديپلماتيك قرار داده، اما بعيد است آنكارا اين الزام را بپذيرد. بشار اسد همچنين مي‌داند كه كمپين انتخاباتي اردوغان در سال نو ميلادي نقش مهمي در تصميم‌هاي اخير سياست خارجي او داشته و شايد اتكا به اين تصميم‌ها چندان صحيح نباشد.
با در نظر گرفتن تمام اين ملاحظه‌ها، دمشق قصد دارد در ازاي اين كمك انتخاباتي به اردوغان، ما‌به‌ازاي قابل‌توجهي هم از تركيه دريافت كند. امتناع تركيه از امتيازدهي، عدم جديت اردوغان در مذاكره با دمشق را به تصوير مي‌كشد و دمشق هم به اين نتيجه مي‌رسد كه نبايد براي كمك به پيروزي اردوغان در انتخابات عجله كند.
در فضاي بدبيني بشار اسد به نيت اردوغان و بي‌ميلي دولت تركيه به امتياز دادن به دمشق، روسيه به كليد حل‌وفصل بن‌بست تبديل مي‌شود. چنين نقشي به خوبي با ولاديمير پوتين، رييس‌جمهور روسيه سازگار است، زيرا او به دنبال حفظ موقعيت خود به عنوان داور اصلي در صحنه سوريه است. رجب طيب اردوغان اخيرا اعلام كرد كه آنكارا در حال هماهنگي با مسكو براي تشكيل يك نشست سه‌جانبه با دمشق است. بر اساس اين برنامه، وزراي خارجه و دفاع سه كشور گرد هم مي‌آيند تا درباره موضوعات مورد اختلاف بحث كنند و پس از آن، شايد فضا براي ديدار روساي جمهور سه كشور مساعد باشد.
براي دمشق، موقعيت قدرتمند تركيه در برابر روسيه پس از جنگ اوكراين يك مشكل بزرگ است. آنكارا اكنون انگيزه‌اي براي خروج نيروهايش از مناطق تحت كنترل خود در سوريه ندارد. در سال 2020، زماني كه تركيه پيشروي ارتش سوريه را به سمت مناطق تحت اختيار شورشي‌ها در ادلب متوقف كرد، روسيه در كشتن سربازان تركيه با يك بمباران سريع ترديد نكرد.
امروز شرايط با دو سال قبل فرق كرده و مسكو تحت فشار تحريم‌هاي بين‌المللي با فشار مالي شديد مواجه است و آنكارا را شريكي كليدي براي غلبه بر اين محاصره و شايد هم دور زدن تحريم‌ها مي‌داند. در چنين شرايطي، دولت تركيه احساس مي‌كند كه در مذاكره با بشار اسد كه خود به‌شدت به روسيه وابسته است، دست بالا را دارد. فشار فعلي مسكو براي مذاكرات آنكارا و دمشق به جاي تشديد پيشروي نظامي تركيه نشان مي‌دهد كه روسيه خواهان رويارويي با تركيه بر سر سوريه نيست.
در چنين شرايطي به نظر مي‌رسد كه دمشق شاهد استفاده ولاديمير پوتين از ادلب براي تحت فشار قرار دادن تركيه براي گرفتن امتياز باشد. مسكو از راي شوراي امنيت سازمان ملل متحد در مورد كريدور كمك‌هاي بشردوستانه مهم به ادلب استفاده كرده است. گذرگاه مرزي باب‌الحوا بين تركيه و سوريه راه نجاتي براي ميليون‌ها پناهنده در ادلب است و در صورت تمديد نشدن ماموريت سازمان ملل قبل از پايان آن در اواسط ژانويه، يك فاجعه انساني قريب‌الوقوع است.
يك بحران پناهجويان ديگر آخرين چيزي است كه آنكارا به آن نياز دارد. روسيه با اشاره به حضور شبه‌نظاميان سوري «هيات تحرير الشام» كه كنترل ادلب را در دست دارند، ادعا مي‌كند «تروريست‌ها» از اين كريدور كمك‌رساني، سود مي‌برند و پيشنهاد كرده كه تمام كمك‌هاي بشردوستانه از طريق دمشق ارسال شود. پيشنهادي كه دستاوردهاي بسياري براي دولت بشار اسد خواهد داشت و در نتيجه آن دولت بشار اسد مي‌تواند بر جمعيت ادلب اعمال فشار كند. در شرايطي كه اين نقشه روسيه به خوبي پيش نرود دولت بشار اسد كه در موقعيتي مطلوب قرار ندارد با شك و ترديد به ارزش توسعه روابط دوجانبه با آنكارا نگاه خواهد كرد و شايد تنها مزيت تن دادن به چنين معامله‌اي جلوگيري از دستاوردهاي ارضي بيشتر توسط نيروهاي مسلح تركيه باشد.
شايد اينجا بازخواني تحولاتي كه در سال 2019 رخ داد، تصوير واضح‌تري به ما بدهد: حمله برون‌مرزي تركيه با نام رمز عمليات چشمه صلح، وضعيت شهرهاي كوباني و منبج را - كه هر دو توسط نيروهاي دموكراتيك سوريه (SDF) اداره مي‌شوند – تهديد كرد. دمشق تركيه و نيروهاي دموكراتيك سوريه را به اشغال غيرقانوني و جدايي‌طلبي متهم كرد. نيروهاي دموكراتيك سوريه كه هيچ كمك فوري از دولت وقت ايالات متحده دريافت نكردند، چاره‌اي جز دستيابي به توافق با دمشق نداشتند. در نتيجه ارتش سوريه وارد كوباني و منبج شد و نيروهاي سوري و روسيه گشت‌زني نظامي مشترك خود را در مناطق مرزي آغاز كردند.
تركيه در چند هفته گذشته بار ديگر تهديد به حمله به كوباني و منبج كرده است. بمب‌گذاري نوامبر 2022 در ميدان تقسيم شهر استانبول كه شش كشته و ده‌ها زخمي بر جاي گذاشت به بهانه‌اي براي حملات هوايي اخير تركيه به سوريه تبديل شد. البته اين مسائل هيچ كدام جديد نيستند، زيرا مقامات تركيه در چند سال گذشته به‌طور مداوم تهديد به حمله به نقاط مختلف سوريه كرده‌اند.
ولاديمير پوتين از اردوغان و اسد مي‌خواهد كه يك نقشه راه تهيه كنند. اگر عادي‌سازي روابط ديپلماتيك دمشق و آنكارا امروز اتفاق بيفتد، اين احتمال وجود دارد كه تركيه اقدامات نظامي خود را متوقف كند. با چه انگيزه‌اي؟ اردوغان مي‌تواند به راحتي ادعا كند كه به پيروزي در يكي از مهم‌ترين موضوعات اين روزها دست يافته است: شايد دست دادن اردوغان با اسد همه را به اين باور برساند كه كنترل بخش‌هايي از خاك سوريه توسط تركيه در آينده قابل پيش بيني به رسميت شناخته شده است.
در مرحله بعد تركيه ممكن است با قرار دادن آوارگان سوري در مناطقي كه امنيت آن توسط تركيه و روسيه تضمين شده، اقدام به بازگرداندن آوارگان سوري به كشورشان كند و در نتيجه منطقه‌اي خودگردان را در جمهوري عربي سوريه ايجاد كند.
آنكارا پيش از اين نيز با ساخت ده‌ها هزار خانه در شمال غرب سوريه و برنامه‌ريزي براي رسيدن به هدف خود براي تامين سرپناه براي يك ميليون پناهنده، گام‌هايي را براي تحقق اين بازگشت به اصطلاح «داوطلبانه» برداشته است. به گفته دولت تركيه، مناطق مسكوني كه اين كشور در سوريه مي‌سازد داراي مدارس، بيمارستان‌ها و مراكز خريد خواهند بود.
البته ناگفته نماند كه اخراج عمدتا بي‌سر و صداي پناهجويان سوري توسط مقامات تركيه در حال حاضر در جريان است. ديدبان حقوق بشر، اخراج دسته‌جمعي پناهجويان سوري را كه مجبور به امضاي فرم‌هايي براي موافقت با بازگرداندن ظاهرا «داوطلبانه» خود شده‌اند، مستند كرده است. اخراج پناهجويان، پرداخت بودجه مشخص شده اتحاديه اروپا براي تركيه را در معرض قطع شدن قرار مي‌دهد زيرا آنكارا طبق قوانين بين‌المللي موظف است از بازگشت هر فرد به جايي كه ممكن است با خطر آزار و اذيت يا بدرفتاري مواجه شود، جلوگيري كند. اما اگر برنامه اردوغان براي اعلام مناطق تحت كنترل تركيه به عنوان مناطق امن از طريق مذاكره با دولت اسد به خوبي پيش برود، اين‌گونه اخراج‌ها يا بازگشت‌هاي به اصطلاح «داوطلبانه» در اسناد قانوني به بازگشت به مناطق امن تعبير خواهد شد و تنها در اين صورت است كه دولت تركيه مي‌تواند به هدف خود براي اخراج بي‌حاشيه يك ميليون پناهجو به سوريه برسد.
علاوه بر اين، مناطق امن پيشنهادي تركيه در داخل سوريه نيز به عنوان مناطق حائل براي تركيه در برابر گروه‌هاي كرد عمل خواهد كرد. اگر دولت اسد بخواهد در آينده از كردهاي سوريه عليه آنكارا استفاده كند، تركيه احتمالا در پاسخ از دوستي خود با مخالفان سوري استفاده خواهد كرد.
اجماع آنكارا و دمشق: نابود كردن اميد كردها در سوريه
خروج احتمالي نيروهاي امريكايي از سوريه يك هدف مشترك است كه ممكن است آنكارا و دمشق را در دراز مدت به يكديگر نزديك كند. عقب‌نشيني امريكا احتمالا باعث شكست تلاش كردهاي سوريه براي دستيابي به كشور مستقل مي‌شود. از بين بردن خودمختاري كردها يك اولويت استراتژيك براي تركيه و يك نتيجه مطلوب براي دمشق است.
تركيه در حال حاضر سرسختانه تلاش مي‌كند زندگي در مناطق تحت كنترل نيروهاي سوريه دموكراتيك را هر روز غيرقابل تحمل‌تر از ديروز كند و البته همزمان براي روز پس از خروج نيروهاي امريكايي از خاك سوريه به عنوان بخشي از پازل از قبل طراحي‌شده برنامه‌ريزي مي‌كند. براي مثال، آخرين حملات هوايي تركيه به مرگ غيرنظاميان و تخريب زيرساخت‌هاي حياتي و چاه‌هاي نفت منتهي شد.
در سكوت دمشق در قبال حملات هوايي تركيه به خاك اين كشور نكته‌هاي بسياري نهفته است. رييس كميسيون امور خارجي پارلمان سوريه، به‌رغم اذعان به اينكه غيرنظاميان و سربازان سوري نيز در ميان قربانيان هستند، حملات تركيه را «پيامي براي شبه‌نظاميان كرد جدايي‌طلب» توصيف كرد. او افزود كه همه كردهاي سوريه را نمي‌توان به خيانت متهم كرد و البته همه مي‌دانند كه منظور او يگان‌هاي مدافع خلق بود. حملات تركيه از حيث تسليم كردن كردها در برابر بشار اسد كمكي به دمشق هم خواهد بود. اگر ايالات متحده واقعا در مقطعي از سوريه عقب‌نشيني كند، يك موضوع حياتي ممكن است همچنان باعث جدايي آنكارا و دمشق شود: چه اتفاقي براي اعضاي گروه موسوم به دولت اسلامي (داعش) و خانواده‌هاي آنها كه در كمپ الهول بازداشت هستند، رخ مي‌دهد؟ گفته مي‌شود كه حداقل 53000 نفر در اين كمپ نگهداري مي‌شوند و مشخص نيست كه آيا دولت اسد يا روسيه مي‌توانند با موفقيت مديريت كمپ را به دست بگيرند. بسياري از جنگجويان داعش در اين اردوگاه‌ها ممكن است تمايل به انتقام گرفتن از كردهاي سوريه داشته باشند لذا تركيه و نيروهاي نيابتي سوري آن مي‌توانند به آنها به چشم متحدان بالقوه كه شايد روزي به كار بيايند، نگاه كنند. بنابراين حتي اگر دمشق با آنكارا با در نظر گرفتن هدف مشترك عقب‌نشيني نيروهاي امريكايي هم همكاري كند، حفظ چنين همكاري در دوره جديد پساامريكايي در سوريه بسيار دشوار خواهد بود.
سكوت واشنگتن
پاسخ ايالات متحده به حملات هوايي تركيه به شمال سوريه نسبتا نرم بود و همين مساله ترديدهاي جدي در ميان كردهاي سوريه در مورد آينده مشاركت با واشنگتن ايجاد كرد. اگرچه مقامات امريكايي «مخالفت شديد» خود را با عمليات نظامي تركيه در سوريه تكرار كرده‌اند اما واكنش كلي دولت بايدن تا حد زيادي آرام بود. در ماه نوامبر 2022، در اقدامي كه يادآور عمليات سال 2019 تركيه در شمال سوريه بود، تركيه بار ديگر حمله هوايي به مكان‌هاي نزديك به محل استقرار نيروهاي امريكايي انجام داد كه اين مساله به خطرانداختن جان سربازان امريكايي تعبير شد. اما برخلاف دولت ترامپ كه در پاسخ به اين اقدام تحريم‌هايي را عليه مقامات تركيه وضع كرد، كاخ سفيد تحت رياست جو بايدن راه ديگري را انتخاب كرد. اين سكوت واشنگتن در برابر حملات تركيه شايد به دليل اهميت همكاري با آنكارا به دليل جنگ اوكراين باشد. شايد هم واشنگتن تصور كرده كه مقامات تركيه به دنبال فرصتي براي جنگ لفظي با مقامات امريكايي هستند و بنابراين ترجيح دادند در زمين اردوغان كه به دنبال ژست‌هاي ضد امريكايي پوپوليستي در فصل انتخابات است، بازي نكنند. اقدامات تحريك‌آميز تركيه كاملا قابل پيش‌بيني بود: مقامات تركيه ايالات متحده را مسوول بمب‌گذاري در ميدان تقسيم معرفي كرده و تسليت كاخ سفيد را رد كردند. وزير كشور تركيه با تكرار اين ادعا كه حزب كارگران كردستان (پ‌ك‌ك) تابع سازمان‌هاي اطلاعاتي امريكاست در سخناني تند و تيز گفت كه ابراز همدردي ايالات متحده مانند حضور قاتل در صحنه جنايت است.
هرگونه گشايش در رابطه آنكارا و دمشق به سرعت به تهديدي براي حضور ايالات متحده در سوريه تبديل نخواهد شد، اما نزديكي اردوغان و اسد مي‌تواند به تقويت نقش ولاديمير پوتين در صحنه سوريه منتهي شود. افزايش تنش بين ايالات متحده و روسيه، مي‌تواند اهداف بلندمدت امريكا از جمله مقابله با داعش و تضعيف محور تهران- دمشق را با پيچيدگي‌هاي بيشتر روبه‌رو كند.
رجب طيب اردوغان كه بسياري او را استاد چرخش‌هاي سريع در حوزه سياست خارجي تركيه مي‌دانند در حال سرمايه‌گذاري روي گفتمان عادي‌سازي رابطه با بازيگران منطقه‌اي و فرامنطقه است به اين اميد كه شايد چنين سياستي براي او در انتخابات رياست‌جمهوري پيش‌رو در ژوئن ۲۰۲۳ دستاوردهايي به همراه داشته باشد. هدف او از مانور دادن بر مساله سوريه اين است كه به راي‌دهندگان ثابت كند به زودي ميليون‌ها پناهجوي سوري ساكن تركيه به كشور خود بازخواهند گشت. فايده اين حركت پوپوليستي حتي اگر به بازگرداندن سريع پناهجويان هم منتهي نشود، اين است كه اردوغان از خود تصوير رهبري مقتدر مي‌سازد
در فضاي بدبيني بشار اسد به نيت اردوغان و بي‌ميلي دولت تركيه به امتياز دادن به دمشق، روسيه به كليد حل‌وفصل بن‌بست تبديل مي‌شود. چنين نقشي به خوبي با ولاديمير پوتين، رييس‌جمهور روسيه سازگار است، زيرا او به دنبال حفظ موقعيت خود به عنوان داور اصلي در صحنه سوريه است. رجب طيب اردوغان اخيرا اعلام كرد كه آنكارا در حال هماهنگي با مسكو براي تشكيل يك نشست سه‌جانبه با دمشق است. بر اساس اين برنامه، وزراي خارجه و دفاع سه كشور گرد هم مي‌آيند تا درباره موضوعات مورد اختلاف بحث كنند و پس از آن، شايد فضا براي ديدار روساي جمهور سه كشور مساعد باشد
سكوت واشنگتن در برابر حملات تركيه شايد به دليل اهميت همكاري با آنكارا به دليل جنگ اوكراين باشد شايد هم واشنگتن تصور كرده كه مقامات تركيه به دنبال فرصتي براي جنگ لفظي با مقامات امريكايي هستند و بنابراين ترجيح دادند در زمين اردوغان كه به دنبال ژست‌هاي ضد امريكايي پوپوليستي در فصل انتخابات است، بازي نكنند. هرگونه گشايش در رابطه آنكارا و دمشق به سرعت به تهديدي براي حضور ايالات متحده در سوريه تبديل نخواهد شد اما نزديكي اردوغان و اسد مي‌تواند به تقويت نقش ولاديمير پوتين در صحنه سوريه منتهي شود. افزايش تنش بين ايالات متحده و روسيه، مي‌تواند اهداف بلندمدت امريكا از جمله مقابله با داعش و تضعيف محور تهران- دمشق را با پيچيدگي‌هاي بيشتر روبه‌رو كند