نگاهي به كتاب خاطرات احمد محيط
از كوير تا دلتا
مجيد فنايي
كتاب از كوير تا دلتا: رونوشته‌هايي از برخي سال‌هاي كار در سازمان بهداشت جهاني نوشته احمد محيط كه توسط نشر آگاه به چاپ رسيده است؛ برخلاف عنوانش تنها به خاطرات روزهاي كار يك روانپزشك در سازمان جهاني بهداشت خلاصه نمي‌شود. اين كتاب حاصل تجربه زيسته مولف به عنوان يك انديشمند و تحليل‌هايش از تحولات ايران و ديگر كشورهايي است كه از نزديك آنها را مشاهده و توصيف كرده و شامل خاطراتي غني مي‌شود كه با بصيرتي خاص نوشته شده است. در اين يادداشت روزنوشته‌ها كه از سال 1371 تا 1375 را شامل مي‌شود در سه بخش تاملات سياسي، ادبي و روانپزشكي مورد بررسي قرار مي‌دهيم.
تاملات سياسي
تحليل‌هاي دكتر محيط از فضاي سياسي بين‌المللي كه عمده‌ترين تحولش در دوران نوشتن خاطرات فروپاشي شوروي و تك‌قطبي شدن جهان است؛ شامل اين گزاره بنيادين مي‌شود: «جهان تك‌قطبي نمي‌شود» اين گزاره با تحليل و توصيفي دقيق از كشورهايي است كه او از نزديك مشاهده‌شان كرده مثل مصر، افغانستان، پاكستان، ليبي، چين، فرانسه و... تحليل سياسي ژرف‌بينانه‌اي كه با تاكيد بر قدرت گرفتن چين و روسيه در آينده ادامه مي‌يابد: همان‌طور كه اين روند اتفاق افتاد. علاوه بر مشاهده دقيق كشورهاي جهان و دانش روز دكتر محيط، بينش سياسي او به تعبير ديلتاي -انديشمند نوكانتي قرن نوزدهم- از تجربه زيسته او از دوران نوجواني تا دهه هفتاد نشأت مي‌گيرد. عضويت در جبهه ملي و سه بار سابقه زندان كه در كتاب توصيف شده است. در اين دوران احمد محيط جوان دكتر غلامحسين صديقي، شاپور بختيار، بني‌صدر، مهندس بازرگان و... را از نزديك در زندان ملاقات مي‌كند. با اين حال به نظر او طرح ويژه ساواك قرار دادن نيروهاي جوان در كنار امثال سنجابي و بدنه اصلي جبهه ملي بوده است تا خلل و شكافي در جريان جبهه ملي در جريان برخورد جوانان و چهره‌هاي قديمي رخ دهد: «به گمانم همان شب سوم اعتصاب بود. ساعت 12 همه خوابيده بودند. من به دليلي از اتاق بيرون آمدم. براي دكتر سنجاني وسايل خواب آورده بودند... نشسته بود در بستر دو سه عكس خانوادگي دستش بود و مي‌گريست. نمي‌دانم اين را بايد ضعف تلقي كرد يا طبيعت انسان... بچه‌ها اين ضعف‌ها را مي‌ديدند و خط‌ها هر روز مشخص‌تر مي‌شد.» پس از سه نوبت بازداشت، احمد محيط بيشتر از گذشته درگير سياست و فعاليت‌هاي دانشجويي مي‌شود و ميهن‌پرستي او -كه نشاني از شؤونيسم در آن نيست- در وي شكوفا مي‌شود. در اين مجال امكان شرح توصيف‌هاي دقيق دكتر محيط از دهه 40 و فعاليت‌هايش در دانشگاه، جبهه ملي و تاريخ شفاهي زندان ستم‌شاهي وجود ندارد پس به تندي از آن عبور مي‌كنيم. در اين كتاب با وجود احترام مولف به ماركس و خصوصا انگلس ضديت با تفكر استالينيستي احزاب كمونيست وابسته جهان -كه حزب توده نيز از آن زمره است- ديده مي‌شود. محيط يكي از عوامل شكست سياست‌هاي حزب توده را وابستگي به شوروي خصوصا در جريان كودتاي 28 مرداد مي‌داند. با اين حال محيط در روزنوشت 25 اسفند 1372 كه در پكن نوشته شده توصيفي دقيق از آينده چين مي‌كند: «...بايد قبول كرد كه اختلاف طبقاتي در اينجا رو به رشدي سرسام‌آور دارد و در مدتي قريب به 10 سال ما در اين سرزمين با يكي از خطرناك‌ترين سرمايه‌داري‌هاي جهان رو‌به‌رو خواهيم شد.» دكتر محيط همچنين شروع جريان انقلاب را از سال خرداد 42 مي‌بيند و از اين جهت با نوع تاريخ‌نگاري متداول موافق است.
تاملات ادبي
در صفحه 23 كتاب دكتر محيط هدف اصلي‌اش را «شعر» و آشنايي او با جهان شعر به زندان باز مي‌گردد اما در كل از همان ابتدا با اهالي ادبيات ايران از نزديك آشنا بوده است: «...بخت با من يار بود و در اين دوره سه ماهه رييس بخش دوره تخصصي روانپزشكي را مي‌گذراندم. داريوش مهرجويي بعضي روزها به ملاقات ساعدي مي‌آمد و با هم درباره ساختن فيلم گاو صحبت مي‌كردند. من هم در بسياري از اين جلسه‌ها به صورت مستمع آزاد شركت مي‌كردم.» آشنايي نزديك با عمران صلاحي، منوچهر آتشي، محمد مختاري و... نشان از اهميت چهره ادبي مولف كتاب از كوير تا دلتا دارد. احمد محيط عضو جريان شاعران موج ناب بوده و در اين سبك شعر مي‌سرايد: «آشنايي من با شاعراني كه نام ناب را به دنبال جمع‌شان دارند از سال 64 شروع شد و آن هنگامي بود كه روابطم با دكتر فرامرز سيلماني بسيار نزديك شد.» او در صفحات 126 تا 128 بيان خود از تمايز شعر موج ناب را با ديگر مكاتب بيان كرده و از نقدهاي دكتر رضا براهني آزرده شده است. محيط فروغ را به لحاظ بينش جامعه‌شناختي و درك عميق او از جامعه ايران بالاتر از مابقي شاعران مي‌داند: «بي‌شك ساده‌انديشانه است كه تمامي وسعت ديد، خلاقيت، كار اراده، انديشه و صداقت بي‌مانند فروغ را در انعكاس سال‌هاي خود او خلاصه كنيم، اما شكي نيست كه فروغ شايد بيش از همه هنرمندان معاصر خويش در ايران و زبان فارسي روح زمان را در خود حمل مي‌كند.»
تاملات روانپزشكي
عمده‌ترين فعاليت كاري دكتر محيط فعاليت در زمينه روانپزشكي است؛ با اين حال در اين زمينه نيز بصيرتي جامعه‌شناختي خاص دارد. وي معتقد است دنياي ماهواره‌اي و عصر اطلاعات نوع خاصي از انسان را به وجود مي‌آورد كه اين تعبير نزديك به دركي ساختارگرايانه يا حتي پساساختارگرايانه در جامعه‌شناسي امروز است. محيط همچنين برداشت خود از علم روانپزشكي را در روزنوشت 9 ارديبهشت 1374 بدين صورت بيان مي‌كند: «مساله درك كاركرد مغز بايد حداقل از دو زاويه مورد توجه قرار گيرد: يكم، آيا مي‌توان از طريق به‌كارگيري روش‌هاي متداول علمي همه اسرار كاركرد مغز را درك كرد يا نه؟ دوم، مشخصه دانش زمان ما فاصله گرفتن از نگاه يك بعدي است. با رشد رياضيات پيشرفته، فيزيك كوانتومي، زيست‌شناسي مولكولي و دانش‌هاي فضايي در جهان علم و فناوري مقوله جديدي به نام اطلاعات جاي چرخ‌دنده را گرفته است.» دكتر محيط در رويكرد پزشكي خود موافق فاصله گرفتن از درك مكانيكي از انسان و رويكردي كل‌نگرانه به موجود بشري است؟
خاطرات پس از 30 سال
در اين يادداشت سعي كرديم نگاهي كوتاه به كتاب پربار دكتر محيط بيندازيم؛ هر چند اين نگاه بسياري از توصيفات دقيق وي از كشورهايي كه به آنها سفر كرده و گذشته‌اي كه بازگو مي‌كند را در برنگرفت. با اين حال پس از 30 سال اين سوال از نويسنده خاطرات قابل طرح است كه هنوز - آن‌طور كه در خاطرات عنوان مي‌شود- كاپيتاليسم و سوسياليسم شكست خورده را براساس درك شايگاني برخاسته از نهيليسم غربي مي‌داند و بر اشراق پافشاري مي‌كند؟ موضع دكتر محيط نسبت به تجدد در اين كتاب مشخص نيست و شايد اين از نقاط ضعف كتاب باشد با اين حال از كوير تا دلتا كتابي بسيار خواندني است.