جاي ما خالي
در نبود ما و حضور فعال رقبا
جنگ اوكراين، مساله انرژي و بحران آب‌وهوايي از‌جمله مهم‌ترين موضوعات مطرح شده در مجمع جهاني اقتصاد بودند
محمدحسين لطف‌الهي
«مجمع جهاني اقتصاد» بار ديگر در ماه ژانويه در دهكده داووس در سوييس تشكيل شد؛ جايي كه رهبران جهان و نخبگان سياسي و اقتصادي گردهم آمده‌اند تا درباره موضوعات مهمي نظير بحران آب و هوايي، ثبات سياسي، امنيت غذايي، مساله انرژي و جنگ به بحث و تبادل نظر بپردازند. مجمع جهاني اقتصاد (WEF) در روز سه‌شنبه 17ژانويه در شرايطي اولين روز كاري رسمي خود را آغاز كرد كه به‌رغم حضور چشمگير و قابل توجه رقباي منطقه‌اي، جمهوري اسلامي ايران به دلايل نامشخص در نشست امسال حضور ندارد و در مقابل، چهره‌هايي كه به عنوان «مخالف حكومت ايران» از آنها نام برده مي‌شود تلاش كردهاند تا نقشي پررنگ در اين نشست ايفا كنند.
علاوه بر مساله ايران كه در بخش‌ها و برنامه‌هاي دو روز اول نشست داووس مورد بحث قرار گرفت، باز شدن دوباره درهاي چين به روي تاجران و سرمايه‌گذاران بين‌المللي و همچنين تلاش اروپا براي پيدا كردن جايگاه واقعي و استقلال در عرصه بين‌المللي از جمله موضوعات ديگري بود كه مقام‌ها، كارشناسان و مهمانان نشست داووس به گفت‌وگو درباره آنها پرداختند. همان‌گونه كه پيش‌بيني مي‌شد جنگ اوكراين نيز يكي از مهم‌ترين محورهاي صحبت‌ها در داووس بود.
جاي خالي ايران
در شرايطي كه روابط ايران و اتحاديه اروپا روز به روز متفاوت‌تر از گذشته مي‌شود و هرروز شاهد اقدام يا اظهاراتي جديد از سوي كشورهاي اروپايي عليه تهران هستيم، نشست داووس نيز به محلي براي تكرار ادعاهاي مقام‌هاي غربي و البته برخي رقباي منطقه‌اي عليه تهران تبديل شد.
اورزولا فن درلاين، رييس كميسيون اروپا در حاشيه اجلاس در پاسخ به خبرنگاران گفت از اضافه شدن نام سپاه پاسداران انقلاب اسلامي به فهرست گروه‌هاي تروريستي حمايت مي‌كند. او مدعي شد: « ما در واقع به دنبال وضع دور جديدي از تحريم‌ها عليه آنها هستيم و من از قرار گرفتن سپاه پاسداران در ليست سازمان‌هاي تروريستي هم حمايت مي‌كنم. شنيده‌ام كه چندين وزير خارجه چنين درخواستي را مطرح كردهاند و من فكر مي‌كنم حق با آنهاست.» به گزارش بيزنس اينسايدر، بن فرحان، وزير خارجه عربستان سعودي نيز در اين اجلاس با اشاره به ادعاهايي اثبات نشده كه در‌خصوص حركت ايران به سوي ساخت بمب هسته‌اي مطرح مي‌شود، گفت: «اگر ايران به تسليحات هسته‌اي كاربردي دست بيابد، مشخص نيست چه اتفاقاتي رخ بدهد. ما در فضاي خطرناكي در منطقه هستيم. مي‌توان انتظار داشت كه كشورهاي منطقه‌اي به دنبال راه‌هايي براي تضمين امنيت خود بگردند.»
او همچنين در حالي كه در ماه‌هاي اخير هيچ نشانه‌اي از اهتمام عربستان به حل و فصل مسائل با ايران از طريق گفت‌وگو مشاهده نمي‌شود اظهار كرد كه گفت‌وگو با ايران بهترين راه براي حل‌وفصل اختلافات در منطقه است. او افزود: «مسيرهايي براي توافق با ايران وجود دارد. ما با ايران تماس‌هايي برقرار كرده‌ايم و در تلاش هستيم تا راه‌هايي براي گفت‌وگو ايجاد كنيم.»
نكته قابل توجه درباره حضور هيات عربستان سعودي اين است كه ۸ مقام ارشد عربستان در داووس ۲۰۲۳ حاضرند.
يورونيوز نوشته است: «هشت مقام ارشد سعودي به مناسبت برگزاري نشست سالانه رهبران سياسي و اقتصادي جهان در داووس، به سوييس سفر كردهاند كه يكي از بزرگ‌ترين هيات‌هاي ملي حاضر در نشست امسال مجمع جهاني اقتصاد به شمار مي‌رود. مقام‌هاي سعودي كه اقامتگاه خود را در نزديك‌ترين محل ممكن تا محل برگزاري نشست‌ها و سخنراني‌هاي مجمع جهاني اقتصاد انتخاب كردهاند، از روز سه‌شنبه در قالب سخنراني، شركت در نشست‌هاي مشترك و نيز گفت‌وگو با رسانه‌ها، تبيين و تبليغ سياست‌هاي بين‌المللي عربستان سعودي را آغاز كردهاند. از وزراي خارجه، اقتصاد و صنعت ومعدن گرفته تا سفير عربستان سعودي در ايالات متحده امريكا.»
يكي از مقام‌هاي عربستاني در اين اجلاس از «ضروري» بودن رابطه رياض و واشنگتن براي آرامش و امنيت جهان سخن گفته است. به گزارش الاخبار، ريما دختر بندر بن سلطان، سفير عربستان سعودي در ايالات متحده در جريان مشاركت در پنجاه و سومين دور از اجلاس اقتصادي داووس گفت: «روابط با امريكا براي هر دو كشور خوب است و مشاركت دنيايي با ثبات‌تر را به وجود مي‌آورد. روابط با امريكا براي جهان بسيار ضروري است، گاهي اختلافي پيش مي‌آيد؛ اما هميشه يك مشاركت قوي وجود دارد.»
در اجلاس داووس، تعدادي از چهره‌هايي كه خود را «مخالف حكومت ايران» هم معرفي مي‌كنند حاضر بودند و در برنامه‌هاي پرسش و پاسخ كه از سوي داوس ترتيب داده شده بود، شركت كردند.
مرتضي مكي، كارشناس مسائل بين‌الملل در پاسخ به «اعتماد» درباره دلايل عدم حضور ايران در اجلاس داووس مي‌گويد: «اولين سوالي كه پيش مي‌آيد اين است كه آيا ايران دعوت شده بود؟ مرسوم اين است كه رييس نشست از مقامات كشورها دعوت مي‌كند. نگاهي به گذشته نشان مي‌دهد به‌طور معمول وزير خارجه ايران در اجلاس داووس شركت مي‌كرد و در سطح كارشناسي نيز چهره‌هايي از ايران دعوت مي‌شدند.» او مي‌افزايد: «به هرحال حضور در نشست‌هاي بين‌المللي در سطح داووس كه از جايگاه ويژه‌اي برخوردار هستند و مسائل كلان جهان در آن مورد بحث و بررسي قرار مي‌گيرد، يك فرصت براي كشورهاست. كشورها به اين نشست‌ها به مثابه فرصتي براي بيان ديدگاه‌ها و نظرات‌شان بهره مي‌برند.» مكي معتقد است يكي از ضعف‌هاي جدي دولت سيزدهم عدم استفاده از فرصت‌هاست: «ديپلماسي ما بسيار ضعيف است و از فرصت‌هاي محدودي كه پيش روي ما قرار مي‌گيرد بهره نمي‌بريم. اين ضعف ديپلماسي باعث فرصت‌سازي براي جريان‌هاي ايران‌ستيز شده و آنها حداكثر استفاده را از اين وضعيت مي‌برند.» به گفته مكي، «به مرور زمان حلقه‌هاي سياسي، تبليغاتي و رواني عليه ايران بسيار تنگ مي‌شود و واكنش به اين جنگ رسانه‌اي يك سياست خارجي و يك سياست رسانه‌اي فعال را مي‌طلبد كه متاسفانه شاهد ابتكار عمل يا واكنش مناسبي نيستيم.»
اروپا و نگراني از رفتارهاي چين و ايالات متحده
اورزولا فن درلاين، رييس كميسيون اروپا روز سه‌شنبه در سخنراني خود از «تلاش‌هاي خصمانه» براي جذب ظرفيت‌هاي صنعتي اتحاديه اروپا «به سمت چين و ديگر مناطق» انتقاد كرد. به گزارش خبرگزاري رويترز، رييس كميسيون اروپا كه در مجمع جهاني اقتصاد در داووس سوييس سخنراني مي‌كرد به‌طور خاص به ظرفيت‌هاي صنعتي اتحاديه اروپا در زمينه فناوري‌هاي مرتبط با انرژي پاك اشاره كرد. اورزولا فن درلاين تهديد كرد كه بروكسل در صورت لزوم براي تحقيق در زمينه يارانه‌هايي كه منجر به جذب ظرفيت‌هاي صنعتي اتحاديه اروپا به چين و ديگر مناطق جهان مي‌شود ترديد نخواهد كرد. او اظهار داشت: «چين به‌طور آشكار شركت‌هايي را كه انرژي زيادي مصرف مي‌كنند و در اروپا و مناطق ديگر مستقر هستند تشويق مي‌كند تا تمام يا بخشي از توليد خود را به داخل خاك اين كشور منتقل كنند. آنها هم با وعده انرژي ارزان، هزينه پايين نيروي كار و محيطي كه مقررات دست و پاگير كمتري دارد اين كار را انجام مي‌دهند. چين همزمان به‌طور گسترده به بخش صنعتي خود يارانه اختصاص مي‌دهد و دسترسي به بازار خود را براي شركت‌هاي اروپايي محدود مي‌كند.»
رييس كميسيون اروپا همچنين از ايجاد «صندوق استقلال اروپايي» براي حمايت از صنايع ۲۷ كشور عضو اتحاديه اروپا در برابر افزايش قيمت انرژي و سياست‌هاي حمايت‌گرايانه چين و امريكا سخن گفت.
جنگ اوكراين؛ از وعده‌هاي اروپايي تا ايده كيسينجر
در شرايطي كه به دليل تجاوز نظامي به اوكراين، روسيه اجازه حضور در نشست داووس را ندارد، بسياري از رهبران و سخنرانان داووس مساله جنگ اوكراين و سياست‌هايي كه بايد در قبال روسيه اتخاذ شود را محور اصلي صحبت‌هاي خود قرار دادند. اورزولا فن درلاين در مورد تهاجم نظامي روسيه به اوكراين گفت كه بروكسل «تا هر زمان» كه لازم باشد به حمايت‌هاي خود از كي‌يف ادامه خواهد داد. برخي رهبران اروپايي نيز خواستار ارسال تسليحات بيشتر از جمله تانك‌هاي پيشرفته به اوكراين شدند. گيتاناس ناوسدا، رييس‌جمهوري ليتواني در حاشيه نشست مجمع جهاني اقتصاد طي مصاحبه‌اي با سي‌ان‌بي‌سي تاكيد كرد«حمايت از اوكراين با تمامي ابزارها، ضروري است و اين حمايت‌ها نبايد صرفا نظامي باشند بلكه بايد كمك‌هاي سياسي، اقتصادي و مالي نيز ارايه شوند.»
اولنا زلنسكا، همسر ولوديمير زلنسكي نيز در اين مجمع جهاني اقتصاد با اشاره به تداوم جنگ ميان روسيه و اوكراين اظهار كرد: «اين جنگ هزاران غيرنظامي را كشته و ميليون‌ها نفر را بي‌خانمان كرده و همچنين بازارهاي جهاني غذا و سوخت را به سمت بحران سوق داده است.» همزمان با نزديك شدن به اولين سالگرد حمله روسيه به اوكراين (۲۴ فوريه ۲۰۲۲)، زلنسكا بانوي اول اوكراين افزود: «والدين نگران فرزندان خود در اوكراين هستند، كشاورزان از بازگشت به مزارع و زمين‌هاي خود مي‌ترسند و ما نمي‌توانيم اجازه دهيم تا يك «چرنوبيل» جديد ديگر رخ دهد.» او در پايان، ضمن اينكه از كشورهاي جهان خواست تا به اوكراين كمك كنند، مدعي شد كه حمله روسيه «چالش‌هاي مختلفي» را در اروپا ايجاد مي‌كند و در حال حاضر دانستن اين موضوع مهم‌تر از ساير موضوعات است.
مهم‌ترين اظهارات پيرامون اوكراين اما از سوي هنري كيسينجر وزير خارجه اسبق ايالات متحده مطرح شد. در گردهمايي سال گذشته داووس، در ماه مه، او از پايان فوري خصومت‌ها در اوكراين حمايت كرد تا مبادا روسيه «به اتحاد دايمي با چين سوق داده شود.» با اين حال، به دليل گفتن اينكه مسكو مي‌تواند كريمه را حفظ كند، در ليست دشمنان اوكراين قرار گرفت. كيسينجر اين‌بار با «تحسين» ولوديمير زلنسكي، رهبر اوكراين و «رفتار قهرمانانه مردم اوكراين»، پيش از پيشنهاد اساسا همان توافق صلح سال گذشته، گفت: قبل از اين جنگ، من با عضويت اوكراين در ناتو مخالف بودم، زيرا مي‌ترسيدم كه دقيقا روندي را آغاز كند كه ما ديده‌ايم. اكنون كه اين روند به اين سطح رسيده است، ايده اوكراين بي‌طرف تحت اين شرايط ديگر معني ندارد. من معتقدم عضويت اوكراين در ناتو [يك] نتيجه مناسب خواهد بود. از ديدگاه كيسينجر، راه جلوگيري از تشديد درگيري انجام دقيقا همان كاري است كه كي‌يف، ايالات‌متحده و متحدانش تاكنون انجام داده‌اند: درخواست عقب‌نشيني روسيه و در عين حال دادن كمك‌هاي نظامي و مالي به اوكراين و حفظ «تحريم‌ها و ساير فشارها». اين ديپلمات پيشين گفت: در صورتي كه روسيه شرايط لازم براي مشاركت در اين فرآيندهاي اروپايي را داشته باشد، بايد راهي براي پيوستن مجددش به غرب باز باشد. بايد به روسيه فرصت داده شود تا پس از هرگونه توافق صلح در اوكراين، روزي به رژيم بين‌المللي بپيوندد و گفت‌وگو با اين كشور بايد ادامه داشته باشد. ممكن است براي كشورهايي كه در دوره جنگ سرد تحت فشار روسيه بوده‌اند، بسيار توخالي به نظر برسد. با اين حال مهم است كه از اين تصور كه درگيري «عليه خود روسيه» شده است، پرهيز كنيم، كه ممكن است باعث شود روس‌ها هم «جاذبه تاريخي خود براي فرهنگ اروپا و هم ترس از سلطه اروپا» را دوباره مورد ارزيابي قرار دهند. كيسينجر همچنين گفت كه ائتلاف نظامي به رهبري ايالات متحده بايد ضامن حل و فصل نهايي صلح «به هر شكلي كه ناتو مي‌تواند توسعه يابد» باشد. او تاكيد كرد: امريكا بايد به حمايت نظامي ادامه دهد و در صورت لزوم اين حمايت را تا رسيدن به خط آتش‌بس ادامه دهد. كيسينجر گفت: «هر طرف بايد خودش در نظر بگيرد كه چگونه مي‌تواند با در خطر قرار دادن بقاي انسان ناشي از مخرب بودن تسليحات، همراه با هوشياري در استفاده از آنها مقابله كرد.» روسيه به‌شدت از وضعيتي كه در نشست داووس در جريان است ناراضي است. دميتري مدودف، رييس‌جمهور پيشين و معاون شوراي امنيت روسيه روز چهارشنبه در كانال تلگرامي خود به اظهارات رهبران اروپايي در خصوص جنگ اوكراين و روسيه واكنش نشان داد و اين وضعيت را براي اجلاس داوس «شرم‌آور» توصيف كرد.
بازگشت چين
از موضوعات جالب توجه نشست داووس امسال، تلاش چين براي جلب اعتماد سرمايه‌گذاران خارجي بود. ليو هي، معاون نخست‌وزير چين رياست هيات اعزامي چين به داوس را برعهده داشت. روزنامه نيويورك تايمز در اين باره مي‌نويسد: «چين يكي از آشنا‌ترين مقام‌هاي خود براي غربي‌ها را به داووس فرستاده بود تا هفت هفته پس از كنار گذاشتن سياست كوويد صفر و شيوع دوباره كرونا در چين به جهان اطمينان دهد وضعيت عادي است و تاجران و سرمايه‌گذاران مي‌توانند به چين به عنوان يك گزينه تجاري خوب فكر كنند.» ايوان اس مديروس، استاد مطالعات آسيا در دانشگاه جرج تاون و از مقام‌هاي ارشد سياست خارجي دولت باراك اوباما در اين باره مي‌گويد: «چين نگران آينده است و البته آنها بايد هم نگران باشند.» او افزود: «نگاه بلندمدت كشورهاي جهان به چين نگاهي منفي است.»
ليو هي، معاون نخست‌وزير چين در سخنراني خود در مجمع جهاني اقتصاد تصريح كرد كه پكن «اطمينان دارد» كه رشد اقتصادي به احتمال زياد به روند عادي خود بازخواهد گشت و اقتصاد اين كشور در سال ۲۰۲۳ «بهبود قابل توجهي را شاهد خواهد بود.» او خواستار همكاري بين‌المللي و واكنش جهاني به تغييرات آب و هوا و قرار دادن توسعه اقتصادي به عنوان «وظيفه اصلي و محوري» شد. ليو گفت: «در سال ۲۰۲۳، ما براي حفظ رشد اقتصادي معقول و ثابت نگه داشتن قيمت‌ها و مشاغل تلاش خواهيم كرد. تمركز بيشتر بر گسترش تقاضاي داخلي، ثابت نگه داشتن زنجيره تامين، حمايت از بخش خصوصي، اصلاح شركت‌هاي دولتي براي جذب سرمايه‌گذاري خارجي و جلوگيري از خطرات اقتصادي و مالي خواهد بود.»
مرتضي مكي، كارشناس مسائل بين‌الملل در پاسخ به «اعتماد» درباره دلايل عدم حضور ايران در اجلاس داووس مي‌گويد: «اولين سوالي كه پيش مي‌آيد اين است كه آيا ايران دعوت شده بود؟ مرسوم اين است كه رييس نشست از مقامات كشورها دعوت مي‌كند. نگاهي به گذشته نشان مي‌دهد به‌طور معمول وزير خارجه ايران در اجلاس داووس شركت مي‌كرد و در سطح كارشناسي نيز چهره‌هايي از ايران دعوت مي‌شدند.» او مي‌افزايد: «به هرحال حضور در نشست‌هاي بين‌المللي در سطح داووس كه از جايگاه ويژه‌اي برخوردار هستند و مسائل كلان جهان در آن مورد بحث و بررسي قرار مي‌گيرد، يك فرصت براي كشورهاست. كشورها به اين نشست‌ها به مثابه فرصتي براي بيان ديدگاه‌ها و نظرات‌شان بهره مي‌برند.» مكي معتقد است يكي از ضعف‌هاي جدي دولت سيزدهم عدم استفاده از فرصت‌هاست: «ديپلماسي ما بسيار ضعيف است و از فرصت‌هاي محدودي كه پيش روي ما قرار مي‌گيرد بهره نمي‌بريم. اين ضعف ديپلماسي باعث فرصت‌سازي براي جريان‌هاي ايران ستيز شده و آنها حداكثر استفاده را از اين وضعيت مي‌برند.»