استراتژی
مودی
توسعه بر مبنای
نفت ارزان روسیه
و رابطه خوب با غرب برای مهار چین
محمدحسين لطف‌الهي
درحالي‌كه بسياري از كشورها در سايه جنگ اوكراين و بي‌ثباتي در بازار انرژي، چشم‌انداز مثبتي براي وضعيت اقتصادي خود در پايان سال 2023 ندارند، هند براي يك جهش بلند در راستاي ارتقاي جايگاه سياسي و اقتصادي خود برنامه‌ريزي مي‌كند.
تهاجم ولاديمير پوتين، رييس‌جمهور روسيه به اوكراين به صلحي كه پس از جنگ سرد ميان مسكو و جهان غرب ايجاد شده بود، پايان داد. شكاف‌ها ميان واشنگتن و پكن نيز همزمان با افزايش فشارهاي نظامي چين به تايوان عميق‌تر شده و ايالات متحده محدوديت‌ها در زمينه صادرات تكنولوژي به چين را افزايش داده است. حالا جهان با يك واقعيت جديد روبه‌رو است: رقابت قدرت‌هاي بزرگ به تقابل قدرت‌هاي بزرگ بدل شده است.
اين افزايش تقابل و رقابت ميان ائتلاف غربي به رهبري ايالات متحده و محور روسيه و چين فرصت‌ها و همچنين تهديدهايي را براي «قدرت‌هاي مياني» ايجاد مي‌كند. از اين رو كه واشنگتن، بروكسل، پكن و مسكو تلاش دارند تا امور جهان را در مسير دلخواه خود پيش ببرند، نياز دارند و بايد ديدگاه‌ها و نظرات بازيگران و قدرت‌هاي مياني نظير تركيه، عربستان سعودي، آفريقاي جنوبي يا هند را در نظر بگيرند.
روزنامه فايننشال‌تايمز مي‌نويسد: «هند كه آرزوهاي واقع‌بينانه‌اي براي تبديل‌شدن به يكي از ابرقدرت‌هاي جهان دارد، مسيري ميانه را براي تامين منافع خود در پيش گرفته است؛ از يك سو با واردات نفت ارزان از روسيه نياز خود به انرژي را مرتفع كرده و غرب را خشمگين مي‌كند و از سوي ديگر با تكيه بر نياز غرب به هند براي مهار چين روابط خود را با كشورهاي غربي تقويت مي‌كند.»
هند براي پيگيري اهداف بلندپروازانه خود ديپلماسي را يكي از مهم‌ترين ابزارها مي‌داند. در اين مسير نيز از يك سو راه گفت‌وگو با كشورهاي در حال توسعه را در پيش گرفته تا بتواند در تعيين اولويت‌هاي اين گروه از كشورها، همكاري با آنها و حتي به نوعي نمايندگي از آنها در مقابل قدرت‌هاي بزرگ ابتكارعمل را در دست داشته باشد و از سوي ديگر با در پيش گرفتن يك سياست خارجي متوازن در برابر قدرت‌هاي بزرگ مي‌كوشد تا برنامه‌هاي خود را پيش ببرد.
براساس گزارش خبرگزاري كيودو، دهلي‌نو روز پنجشنبه 12 ژانويه ميزبان اولين اجلاس سران كشورهاي در حال توسعه از آسيا، آفريقا و امريكاي جنوبي بود تا به گفته مقام‌هاي هندي بتواند ديدگاه‌هاي مشترك و اولويت‌هاي كشورهايي را كه مجموعا «جنوب جهاني» ناميده مي‌شوند، گرد هم آورد و صداي آنها را بلندتر از هميشه به گوش جهان برساند.
نارندرا مودي، نخست‌وزير هند در سخنراني خود در اين نشست دو روزه با اشاره به اينكه دهلي نو رياست دوره‌اي نشست بعدي گروه 20 (G20) را در اختيار خواهد داشت، اعلام كرد كه تصميم دارد بلندگويي براي صداي «جنوب جهاني» باشد. او تاكيد كرد كه آشكار است همزمان با كاهش سرعت رشد اقتصادهاي بزرگ، رشد اقتصاد جهان در قرن بيست‌و‌يكم وابسته به رشد كشورهاي در حال توسعه خواهد بود و افزود: «ما اگر باهم همكاري كنيم، در كنار يكديگر مي‌توانيم دستور كار آينده جهان را تعيين كنيم.»
نخست‌وزير هند در اظهارنظري كه نشان مي‌داد دهلي‌نو مايل است تا واسطه طرح ايده‌هاي كشورهاي در حال توسعه در جمع قدرت‌هاي بزرگ‌تر باشد، گفت: «كوويد 19، بحران‌هاي اقليمي، تروريسم و جنگ اوكراين از جمله مشكلاتي است كه جهان با آن دست و پنجه نرم مي‌كند. مطمئن هستم كه به همراه هم، كشورهاي جنوب جهاني مي‌توانند ايده‌هاي جديد و خلاقانه‌اي از اين بحران‌ها ارايه كنند. اين ايده‌ها مي‌تواند مبناي طرح‌هاي ما در نشست گروه 20 و ساير پلتفرم‌هاي جهاني باشد.»
سابرامانيام جايشانكار، وزير امور خارجه هند نيز در اين نشست تمايل دهلي‌نو را به گذار به يك نظم جديد جهاني بر پايه چندجانبه‌گرايي پنهان نكرد. او گفت: «با اينكه سازمان ملل متحد نگران بسياري از بحران‌هاي جاري در جهان است، اما مكانيسم‌هاي طراحي‌شده در 1945 قادر به حل‌وفصل مشكلات و رفع نگراني‌ها نيستند. گروه 20 نيز با توجه به اعضا، تمركزش بر مشكلات خاص خود است و ما درصدد تغيير اين مساله هستيم.» جايشانكار افزود «اولويت‌هاي هند براي نشست پيش روي گروه 20 در سال 2023 نه فقط از طريق مشورت با اعضاي اين گروه بلكه از طريق گفت‌وگو با مقام‌ها و شهروندان كشورهاي جنوب جهاني تعيين خواهد شد.»
ايران هم در اين نشست حضور داشت. ابراهيم رحيم‌پور، معاون پيشين آسيا و اقيانوسيه درباره حضور ايران در نشست صداي جنوب جهاني به «اعتماد» مي‌گويد: «هر كشوري كه نشست و اجلاس‌هاي مهم را ميزباني مي‌كند، تلاش مي‌كند در حل‌وفصل بحران‌ها و برقراري صلح و آرامش در جهان نقش ميانجي ايفا كند. يكي از اقداماتي كه ميزبان انجام مي‌دهد تهيه دستوركار يا به تعبير ديپلماتيك Agenda براي نشست است. بحث درباره بحران‌ها عموما در دستور كار نشست‌ها و محورهاي مذاكرات قرار دارد و زماني كه قرار باشد اجماعي صورت گيرد و بيانيه‌اي صادر شود، از اين منظر حضور ايران در كنار ديگر مدعوين در نشستي كه براي رساندن صداهاي مختلف طراحي شده تاثيرگذار است.» او مي‌افزايد: «از طرف ديگر بايد گفت موضوع ايران از چند بعد و از چند محور مورد توجه افكار عمومي است. به ويژه با روندي كه كشورهاي غربي دنبال مي‌كنند نگراني‌ها در اين باره كه ايران چه نقشي در جهان و منطقه مي‌تواند ايفا كند تشديد شده است.» به گفته رحيم‌پور فارغ از دوستي‌اي كه ميان ايران و هند وجود دارد براي كشورها بسيار مهم است كه ايران چه نگاهي دارد و چه مسيري را مي‌خواهد دنبال كند. به عقيده من ما اگر روابط دوستانه با هند هم نداشتيم به دليل اهميتي كه داشتيم مورد گفت‌وگو قرار مي‌گرفتيم. وي تاكيد مي‌كند: «مهم اين است كه اين دوستي در نتيجه نهايي جلسه اصلي و بيانيه پاياني كه صادر مي‌شود چه تاثيري دارد.» اين ديپلمات باسابقه مي‌گويد: «از ما دعوت شد و نظرات‌مان را مطرح كرديم. طرح ديدگاه‌ها و بيان مواضع مهم است. مشاركت و اظهارنظر وزير خارجه به عنوان ديپلمات - نه عنوان ديگري - مهم است. ما بايد بتوانيم در همين نظام بين‌المللي موجود سهم خود را بگيريم و براي اين بايد از همه ابزارها استفاده كنيم.» رحيم‌پور هشدار مي‌دهد: «ما به هر حال يك‌سري مسائل ويژه خود را داريم و حاكميت بايد كاري كند كه ديگران در جهان احساس كنند ما همراه و همكار هستيم. به ويژه مساله اوكراين كه امروز خيلي مهم است. مثلا اين اظهارنظر وزير خارجه در گفت‌وگو با TRT مهم بود. ما در موضوعاتي مثل اوكراين، هسته‌اي و حقوق بشري بايد به نحوي عمل كنيم كه شبهه‌هاي ايجادشده عميق‌تر نشود.»
گروه 20 متشكل از 19 كشور و اتحاديه اروپاست و در سال 1999 در پاسخ به بحران‌هاي مالي اواخر دهه ۱۹۹۰ ميلادي و پذيرش اين مساله كه قدرت‌هاي اقتصادي در حال ظهور به نحو مناسبي در مباحثات مربوط به اقتصاد جهاني مشاركت داده نشده‌اند، تاسيس شد. پيش از تشكيل گروه ۲۰ نيز گروه‌هاي مشابهي به ابتكار گروه 8 (متشكل از كشورهاي صنعتي) - كه حالا با حذف روسيه به گروه 7 تبديل شده - تاسيس شده بودند. اين گروه در ابتدا در سطح وزراي اقتصاد و روساي بانك مركزي تشكيل جلسه مي‌داد، اما در سال 2007 سطح آن به روساي دولت‌ها ارتقا يافت. گروه 20 شامل 19 كشور كانادا، فرانسه، آلمان، ايتاليا، ژاپن، روسيه، بريتانيا، امريكا، چين، عربستان سعودي، اندونزي، استراليا، تركيه، برزيل، آرژانتين، هند، كره جنوبي، آفريقاي جنوبي و مكزيك به علاوه اتحاديه اروپا به عنوان بيستمين عضو اين گروه است.
رياست اجلاس گروه ۲۰ به‌طور دوره‌اي به يكي از اعضا واگذار مي‌شود. هند از اول دسامبر 2022 به عنوان رييس دوره‌اي اين گروه و ميزبان نشست گروه 20 در سال 2023 انتخاب شده و تا 30 نوامبر سال آينده اين مقام را بر عهده خواهد داشت. هرچند زمان زيادي تا سپتامبر 2023 باقي مانده اما دهلي‌نو تلاش دارد نهايت توان خود را براي استفاده از اين فرصت به كار بندد.
پوليتيكو با اشاره به برگزاري اولين نشست «صداي جنوب جهاني» به ميزباني هند مي‌نويسد: «هند مي‌تواند شكاف ميان غرب و جنوب جهاني را در مورد موضوعاتي نظير تغييرات آب‌وهوايي، تسهيل تجارت و بهبود مراقبت‌هاي بهداشتي در جهان پر كند.»
محسن روحي‌صفت، ديپلمات پيشين و كارشناس مسائل شبه‌قاره هند به «اعتماد» مي‌گويد: «هند از سال 1991 هدف خود را قرار گرفتن در جمع قدرت‌هاي بزرگ تعيين كرد و از آن زمان توسعه اقتصادي و رسيدن به ظرفيت اقتصادي لازم براي دستيابي به هدف اصلي‌اش را در دستور كار قرار داد. به‌رغم تحولات مهم جهاني، منطقه‌اي و داخلي دهلي‌نو از اين هدف منحرف نشده و همچنان در پي تبديل شدن به يك قدرت جهاني است.» به گفته او، هند از نظر رشد اقتصادي پيشرفت‌هاي زيادي كرده و توليد ناخالص داخلي اين كشور، دهلي‌نو را به يك قدرت مهم تبديل كرده است تا هند به عنوان يك عضو گروه 20 بتواند تاثيرگذاري زيادي در مناسبات جهاني داشته باشد و حالا در اختيار داشتن رياست دوره‌اي اين گروه، قدرت بيشتري به هند مي‌دهد تا از تاثيرگذاري‌اش در مناسبات جهاني براي طرح اولويت‌ها و تامين منافع خود استفاده كند.
به گزارش «اعتماد»، رويكرد هند براي تشكيل اجلاسي با حضور كشورهاي «جنوب جهاني» نشان مي‌دهد دهلي‌نو مي‌خواهد اين پيام را به گروه 20 منتقل كند كه اولويت‌هايي كه مطرح مي‌شوند نه فقط دغدغه هند بلكه دغدغه اكثريت كشورهاي در حال توسعه است.
روحي‌صفت مي‌افزايد: «اگر به وضعيت تجاري و روابط اقتصادي هند نگاه كنيد، دهلي‌نو كوشيده است تا توازن بين قدرت‌هاي غربي و شرقي را در تجارت حفظ كند. به‌رغم فشارهاي ايالات متحده روي هند براي اينكه اين كشور خريد تسليحات يا انرژي را از روسيه قطع كند، اما دهلي‌نو حاضر به پذيرش اين مساله نشده است و در حال حاضر هم با كشورهاي غربي و هم با روسيه اين فشار را دارد. هند از اين فرصت براي تامين سوخت ارزان‌تر از بازار براي پيشبرد اقتصاد خود بهره برده است.»
هند 1.4 ميليارد نفري به زودي به پرجمعيت‌ترين كشور جهان تبديل مي‌شود و نفت ارزان روسيه كمك مي‌كند تا اين كشور بتواند رشد سالانه 7 درصدي اقتصادي خود را حفظ كند.
به نوشته پوليتيكو، «از منظر ژئوپليتيك، اين بدان معناست كه هند مي‌تواند از فرصت استفاده كند و از روابط تاريخي و قابل قبول خود با روسيه نفع ببرد تا مسكو را كه بسيار منزوي‌تر از قبل شده براي گفت‌وگو و تلاش براي حل بحران به جمع ساير كشورها بياورد. دهلي‌نو همچنين مي‌تواند از پلتفرم نشست گروه 20 براي پرداختن به مساله جنگ اوكراين و يافتن مسير آشتي استفاده كند.»
روحي‌صفت معتقد است هند با اولويت قرار دادن پيشرفت اقتصادي به عاملي تعديل‌كننده در عرصه تشديد رقابت نظامي در منطقه بدل شده است و هرچند مشكلاتي با نفوذ چين در منطقه دارد و خود را رقيب پكن مي‌بيند، اما مايل به نظامي‌تر شدن منطقه نيست. اين ديپلمات پيشين با اشاره به شرايطي كه در چارچوب كواد (گروه متشكل از ايالات متحده، ژاپن، استراليا و هند) وجود دارد و حركت توكيو و كانبرا به سمت تقويت جدي توان نظامي در مسير تقابل با چين مي‌گويد: «هند نقش ترمز را ايفا مي‌كند و مانع از نظامي‌تر شدن مي‌شود.»
روزنامه نيويورك‌تايمز نوشته است كه نارندرا مودي، نخست‌وزير هند مي‌خواهد ميزباني از نشست گروه 20 براي پيروزي مجدد در انتخابات داخلي استفاده كند. محسن روحي‌صفت مي‌گويد: بسياري از مردم هند توجهي به مسائل خارجي ندارند و موضوعات داخلي براي‌شان در اولويت است، اما دستاوردهاي اقتصادي مي‌تواند به او در اين زمينه كمك كند.
بسياري از كارشناسان معتقدند دهلي‌نو توانسته با طراحي يك سياست درست از بحران‌هاي جهاني به ويژه جنگ اوكراين و نياز غرب به چندجانبه گرايي و ايجاد ائتلاف‌ها براي مهار قدرت‌هاي شرقي يعني چين و روسيه ابزاري براي ارتقاي جايگاه جهاني خود بسازد.
پيشنهادهاي ايران
حسين اميرعبداللهيان، وزير امور خارجه ايران هم در نشست «صداي جنوب جهاني» حاضر بود و به سخنراني پرداخت. او در اين نشست خواستار اتخاذ گام‌هايي عملي براي تحكيم صلح و ثبات و امنيت جهاني شد و آمادگي ايران براي همكاري با گروه ٢٠ را اعلام و شكل‌گيري تروييكاي كشورهاي جنوب در راستاي تامين منافع مردم جنوب، همكاري‌هاي چندجانبه، منطقه‌اي و بين‌المللي در چارچوب همكاري براي تثبيت امنيت انرژي در جهان و همزمان تلاش هم‌افزا براي امنيت غذايي و زنجيره‌هاي تامين، همكاري‌هاي چند وجهي در حوزه حمل‌ونقل، مواصلات و ترانزيت، بهره‌مندي عادلانه و صلح‌آميز از انرژي هسته‌اي و حركت به سوي خلع‌سلاح هسته‌اي عمومي در جهان، مبارزه با تروريسم و افراطي‌گري و تقويت بردباري مذهبي و همچنين ايجاد رسانه‌اي مستقل براي جنوب را به عنوان پيشنهادات كشورمان مطرح كرد. وزير امور خارجه كشورمان در بخش ديگري از سخنراني خود اظهار داشت: جمهوري اسلامي ايران اراده قاطع براي استيفاي حق بهره‌مندي از انرژي هسته‌اي براي مقاصد صلح‌آميز آن از جمله غني‌سازي را داشته و با حسن‌نيت و بر مبناي برابري به تحقق توافق هسته‌اي پايبند است، با اين وجود، دولت كنوني امريكا به‌رغم درخواست جامعه بين‌الملل و جامعه جهاني، همچنان بر نقض تعهدات و سياست تحريمي و بهانه‌جويي و وقت‌كشي پافشاري دارد و اين در حالي است كه جمهوري اسلامي ايران به همكاري‌هاي خود با آژانس بين‌المللي انرژي اتمي ادامه مي‌دهد. اميرعبداللهيان تاكيد كرد: جمهوري اسلامي ايران در برابر تهديد و فشار خارجي و زور تسليم نمي‌شود و معتقد است ديپلماسي و مذاكره بهترين گزينه است. در اين اجلاس علاوه بر وزير خارجه كشورمان، وزراي خارجه كشورهاي هند (ميزبان)، ارمنستان، عمان، مالديو، پاناما، جاماييكا، كنيا، السالوادور حضور داشتند.